Handvatten voor ouderenbezoekwerk

Henk de Graaff | 6 augustus 2016
  • Thema-artikelen

Je bent als ambtsdrager, pastoraal bezoeker of gewoon gemeentelid op bezoek bij een oudere, maar het gesprek komt niet verder dan koetjes en kalfjes. Je verlangt naar een diepgaander contact, een geloofsgesprek. Maar hoe leid je het gesprek naar diepere lagen? Hoe breng je de naam van Christus ter sprake, zonder Hem vlak voor vertrek nog even de kamer in te parachuteren? Hoe kan het tot een gesprek komen waarin het niet vreemd is dat er tot slot gebeden wordt?

Senioren worden tegenwoordig onderverdeeld in drie groepen: jongere (65-75), middelbare (75-85) en oudere (85+) senioren. Voor veel oudere senioren is het laatste stukje van hun levensreis, hoewel zij psychisch redelijk gezond kunnen zijn, uitermate zwaar. Totale afhankelijkheid, voortdurende vermoeidheid, gevoelens van eenzaamheid en neerslachtigheid en een opeenstapeling van lichamelijke kwalen en ongemakken maken dat zij het leven als voltooid en zinloos ervaren. Zij hebben vooral behoefte aan pastoraat waarin levenshulp ter sprake komt en perspectief geboden wordt. Dit artikel focust op pastoraat aan senioren die in staat zijn en bereid zijn om na te denken over hun levensgeschiedenis, keuzes te maken en te leren. Zodat ze in hun ouderdom kunnen groeien als een palmboom (Psalm 92).

Stoel

In een pastoraal gesprek is bewust aandacht geven van wezenlijk belang, zowel aan de ander als aan jezelf. Om met dat laatste te beginnen: wanneer je een bezoek aflegt, is het goed om je te realiseren dat je dit doet namens de gemeente, het lichaam van Christus. Je gaat op bezoek om namens de goede herder aandacht te geven aan deze concrete mens.

Jezus heeft beloofd dat waar twee of drie in zijn naam bijeenkomen, Hij in hun midden is (Matteüs 18:20). Aandacht geven aan jezelf tijdens bezoekwerk houdt in dat je je realiseert dat de goede herder zélf aanwezig is. Je kunt dat visualiseren door Hem als het ware te zien zitten in een stoel. Zo concreet is dat. En bedenk dat wat aan jou verteld wordt, eigenlijk aan Hem wordt toevertrouwd.

Deze geloofswetenschap geeft diepte aan het gesprek en ontspant tegelijkertijd. Hij is erbij, zelfs al komt zijn naam niet expliciet ter sprake. En wanneer er dingen aan de orde komen waar je je geen raad mee weet, dan weet Hij ervan. Ik nodig mensen uit bezoekwerk te doen vanuit déze geloofswetenschap en daar voortdurend aandacht aan te geven.

Aandacht geven aan de ander is eveneens essentieel. Je moet er echt zijn voor de ander, je op hem of haar concentreren en met je hart luisteren naar wat hij of zij vertelt. Dat is niet eenvoudig, want je aandacht wordt voortdurend opgeëist door van alles en nog wat en je gedachten vliegen alle kanten op. Daarom is het nodig om jezelf te trainen in aandachtig en geconcentreerd luisteren. Dat is niet gemakkelijk, maar wel heilzaam. De ervaring leert dat mensen, wanneer je aandachtig met hen omgaat, vroeg of laat de sleutel laten vallen die past op hun levensgeschiedenis. Raap die sleutel op en benut hem.

Ontkiemen

Het kan gebeuren dat je bewust aandacht geeft aan je gesprekspartner, maar dat het gesprek voor je gevoel toch aan de oppervlakte blijft. Onbevredigd ga je naar huis. Dat is onterecht: door aandacht te geven aan de ander doe je werkelijk goed aan deze mens. Vanuit het perspectief van Gods koninkrijk is dat waardevol!

Bovendien moet je niet onderschatten wat er kan gebeuren binnen een gezelligheidscontact. Je voelt elkaar aan en je begrijpt elkaar, ook zonder dat daar veel woorden aan te pas komen. Er bloeit verbondenheid op. Er ontkiemt een vertrouwensband. Hoewel de chemie tussen karakters hierin ook een rol speelt, is zo’n vertrouwensband vrucht van het werk van de heilige Geest. Bewust gebruik ik het woordje ‘vrucht’. Ontkiemen is niet alleen in de natuur, maar ook als het gaat om het ontstaan van een vertrouwensband in het pastoraat het werk van de heilige Geest.

Zo’n vertrouwensband ontkiemt doorgaans doordat je meerdere gesprekken met iemand voert. Het komt er dus op aan om trouw te zijn in je bezoekwerk en alert te zijn op die groeiende verbondenheid. Het kan zomaar gebeuren dat je gesprekspartner spontaan brokstukken van zijn of haar levensgeschiedenis begint te vertellen. Hij vertelt wat hem in het leven is overkomen aan goede en aan verdrietige en moeilijke dingen. Bijvoorbeeld hoe lastig zijn jeugd is geweest of wat een moeilijke plek hij had in het gezin waaruit hij afkomstig was. Hij vertelt over een vroeggestorven kind of over de moeilijke relatie met zijn overleden partner. Wees alert, want hier laat je gesprekspartner de sleutel vallen die past op zijn levensgeschiedenis.

Op zulke momenten is het van extra groot belang dat je met oprechte aandacht luistert. Val de ander niet in de rede. Ga het verhaal niet beamen door te vertellen dat jou ook iets dergelijks is overkomen. Probeer oprechte aandacht te geven aan wat de ander vertelt en raap zo de sleutel op die de ander (onbewust) heeft laten vallen.

De ervaring leert dat mensen, wanneer je aandachtig met hen omgaat, vroeg of laat de sleutel laten vallen die past op hun levensgeschiedenis. (beeld De Visu/Shutterstock)

De ervaring leert dat mensen, wanneer je aandachtig met hen omgaat, vroeg of laat de sleutel laten vallen die past op hun levensgeschiedenis. (beeld De Visu/Shutterstock)

Goudader

Wanneer je gesprekspartner een brokstuk van zijn of haar levensgeschiedenis vertelt, houdt dit een verdere verwerking in van wat toentertijd gebeurd is. Dat betekent dat er nog geen rust gekomen is ten aanzien van deze gebeurtenis. Door het (opnieuw) te vertellen, en het in zekere zin opnieuw te doorleven, krijgt de gebeurtenis iets meer een plek. Alleen al daarom is het heilzaam dat je aandacht geeft aan wat verteld wordt. Daarmee help je onbewust de ander.

Als mensen iets vertellen over bijvoorbeeld een vroeggestorven kind, dan vertellen ze niet alleen de feiten, maar met name de manier waarop zij het ervaren hebben. De feiten worden gekleurd vanuit de laag van hun ervaring. En onder die lagen van feiten en ervaringen zit nog een derde laag, die van het zoeken naar zin en betekenis.

Mensen zijn unieke wezens. Datgene wat ons overkomt, kunnen we niet zomaar naast ons neerleggen. We kunnen moeilijk leven met losse draadjes. We zoeken naar de zin en de betekenis van die rafels. Dat vroege overlijden van mijn kind is me toch niet zomaar overkomen? Het is toch ergens goed voor? Zoals goudzoekers tussen eindeloze lagen van gesteenten blijven speuren naar die ene dunne goudader, zo zijn wij onophoudelijk op zoek naar de zin en de betekenis van wat ons in het leven is overkomen. Zo zijn wij door onze schepper geschapen. Wanneer een oudere dus brokstukken van zijn of haar levensverhaal begint te vertellen, dan wordt daarmee vaak al vertellende gezocht naar de zin en de betekenis ervan, om zo rust te vinden. Door te reageren op wat je wordt toevertrouwd, raap je de sleutel op en gaat je ermee aan het werk.

Fontein

Je luistert met stille aandacht naar de levensgeschiedenis die je toevertrouwd wordt en stelt aan het einde wellicht een verhelderingsvraag. Maar dan valt er een stilte. Het is duidelijk dat je gesprekspartner een reactie verwacht. Het ging tot nu toe over koetjes en kalfjes, maar nu komt opeens dit moeilijke of tere punt ter sprake. Hoe reageer je daarop?

1. Besef dat dit stuk levensverhaal in de eerste plaats aan de goede herder is toevertrouwd. Hij is immers, naar zijn belofte, bij het gesprek aanwezig. Daar in stilte aandacht aan geven, biedt ruimte om even een rustpauze in te lassen. Daarin kun je jezelf voorhouden: ook al reageer ik misschien niet helemaal adequaat, het verhaal is wel aangekomen bij de goede herder, Hij weet ervan. Dat geeft ontspanning. Die rustpauze geeft je ook de ruimte om een schietgebed te doen om wijsheid te ontvangen.

2. Bedank je gesprekspartner voor het vertrouwen dat hij in je stelt door dit met je te delen. Het is immers uniek wat hier gebeurt. Mogelijk kun je nog eens expliciet uitspreken dat dit kwetsbare verhaal veilig bij je is.

3. Vel niet meteen een oordeel over wat je is toevertrouwd. Je hoeft er geen labeltje ‘goed’ of ‘slecht’ aan te hangen. Laat het verhaal staan zoals het is verteld, in de wetenschap dat het een verhaal is dat gekleurd is door de ervaring van de ander. Laat je dus niet verleiden tot een oordeel in de zin van: ‘Dat gevoel van bitterheid is verkeerd.’ Of: ‘Het feit dat u niet vergevingsgezind bent, is zondig.’

4. Vraag door naar de behoefte van de ander ten aanzien van het vertelde. Hiermee zijn we bij de kern van het benutten van de sleutel. Denk hierbij aan rust, wijsheid, kracht, moed, vergevingsgezindheid, het vermogen om los te laten of de moed om jezelf te vergeven. Niet altijd zal de ander deze vraag direct begrijpen. Soms moet je de helpende hand bieden en met een voorbeeld verduidelijken wat je bedoelt. Ten aanzien van het vroeg overlijden van een kind heeft iemand het wellicht nodig om te kunnen loslaten.

Door expliciet naar de behoefte van de ander te vragen, nodig je je gesprekspartner uit om vooruit te kijken en niet te blijven stilstaan bij het gebeuren uit het verleden. Op deze manier wordt een verandering van denken gestimuleerd en wordt perspectief geboden. Dat is heilzaam voor de verdere verwerking en het vinden van rust.

5. Wanneer enigszins duidelijk is geworden wat de ander nodig heeft, heb je de mogelijkheid om de naam van Jezus Christus ter sprake te brengen. Hij is immers een fontein van levend water (Johannes 4:14). Hij is degene die beschikt over rust en kracht, moed en wijsheid, troost en vergevingsgezindheid, het vermogen om los te laten en het vermogen om jezelf te vergeven. Je kunt zijn naam ook ter sprake brengen door erop te wijzen dat het vertelde primair aan Hem is toevertrouwd. Of je kunt de ander uitnodigen om samen in gebed zijn of haar behoefte aan Jezus voor te leggen. Zo wordt op een natuurlijke wijze geraakt aan de laag die onder de laag van feiten, de laag van ervaringen en de laag van zingeving schuilgaat: de laag van de omgang met God, van de spiritualiteit en de geloofservaring. Daardoor kan er iets opbloeien van een geloofsgesprek.

De heilige Geest is creatief en beschikt over talloze mogelijkheden om gesprekken te verdiepen. Laat je bewust door Hem inschakelen en geef Hem de ruimte om gebruik te maken van je gaven en talenten. In de pastorale omgang met ouderen is dat voor mij een begaanbaar pad gebleken, zodat ik de goede herder ter sprake kon brengen in gesprekken die aan de oppervlakte dreigden te blijven.

Over de auteur
Henk de Graaff

Henk de Graaff is emeritus predikant in de Protestantse Kerk in Nederland.

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Rolf Robbe
  • Beschouwing
  • Thema-artikelen
Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Peter Hommes
  • Reisbagage
  • Thema-artikelen

Reageer op dit bericht

Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief