Spreuken 25:18 in de HSV, NBV en BGT

Bijbelvertalen is vaak schipperen tussen leesbaarheid en letterlijkheid. Sommige vertalingen zijn zo brontekstgetrouw mogelijk, andere nemen bewust meer vrijheid. Om de verschillen zichtbaar te maken een proef: Spreuken 25:18 in drie verschillende, veelgebruikte vertalingen.

Er bestaan opmerkelijke verschillen tussen de verschillende Nederlandse vertalingen van de Bijbel. Die verschillen staan meestal niet op zichzelf, maar hebben te maken met de uitgangspunten die de vertalers hebben gehanteerd. Voordat Bijbelvertalers aan de slag gaan, leggen ze vast aan welke richtlijnen de beoogde vertaling moet voldoen. Deze richtlijnen worden ook wel de vertaalprincipes van een Bijbelvertaling genoemd. Vertaalprincipes geven bijvoorbeeld aan hoe nauw de vertaling bij de brontekst moet aansluiten.

Sommige vertalingen volgen de originele Hebreeuwse en Griekse teksten op de voet en bieden een zo letterlijk mogelijke weergave van de brontekst. Een voorbeeld van zo’n letterlijke vertaling is de Herziene Statenvertaling (HSV). Andere vertalingen staan verder af van de brontekst en bieden een weergave die leesbaar en duidelijk is. Een voorbeeld van zo’n leesbare vertaling is de Bijbel in Gewone Taal (BGT). Weer andere vertalingen proberen een goed evenwicht te vinden tussen een nauwkeurige weergave van de brontekst en een vertaling in hedendaags Nederlands. Dit geldt bijvoorbeeld voor de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV), die zowel brontekstgetrouw als doeltaalgericht wil zijn.

Spreuken is geen makkelijk boek om te vertalen

Om te zien hoe deze uitgangspunten doorwerken in de drie genoemde vertalingen, kijken we hoe ze een bepaalde tekst weergeven. Een geschikte tekst voor zo’n vergelijking is Spreuken 25:18.

Strijdhamer

Uit eigen ervaring weet ik dat Spreuken geen makkelijk boek is om te vertalen. In het kader van de revisie van de NBV heb ik mij een aantal maanden intensief met dit Bijbelboek beziggehouden. Daarbij ontdekte ik dat er drie dingen zijn waar je als vertaler goed op moet letten. Ten eerste is Spreuken een poëtisch boek. Aan het begin en het einde staan langere gedichten, daartussen staan korte spreuken van twee of drie dichtregels. Een vertaler moet dus zorgen dat het poëtisch karakter van dit boek doorklinkt in de Nederlandse vertaling.

Verder bestaat Spreuken voor het grootste deel uit losse spreuken over verschillende onderwerpen. Omdat er tussen opeenvolgende spreuken vaak geen duidelijk verband is, moet een vertaler voor elke afzonderlijke spreuk uitzoeken wat deze spreuk precies betekent.

Ten slotte is Spreuken een boek vol levenslessen. Elke spreuk is bedoeld om de lezer iets mee te geven. De opdracht aan een vertaler is om de spreuk zo te formuleren dat een Nederlandse lezer er iets mee kan.
In de genoemde vertalingen luidt Spreuken 25:18 als volgt:

‘Zoals een strijdhamer, een zwaard en een scherpe pijl,
zo is iemand die tegen zijn naaste een vals getuigenis aflegt.’ (HSV)

‘Wie een vals getuigenis tegen een ander aflegt,
is als een bijl, een zwaard, een scherpe pijl.’ (NBV)

‘Het is slecht om iemand vals te beschuldigen.
Dat is even erg als wanneer je hem aanvalt met wapens.’ (BGT)

In de eerste plaats valt op dat de volgorde van de dichtregels in de NBV en de BGT anders is dan in de HSV. De HSV volgt het Hebreeuws op de voet en geeft de twee dichtregels in dezelfde volgorde weer als de brontekst. De NBV en de BGT kiezen voor een volgorde die past bij de doeltaal. In het Nederlands klinkt deze spreuk natuurlijker als je eerst een beschrijving geeft van de persoon over wie de spreuk gaat en daarna vertelt waarmee zo iemand kan worden vergeleken.

Voor alle drie de wapens geldt dat ze scherp zijn

Het tweede wat in het oog springt, is dat de HSV ‘strijdhamer’ gebruikt, terwijl de NBV ‘bijl’ heeft en de BGT voor ‘wapens’ kiest. Het woord dat in de brontekst wordt gebruikt, komt maar één keer voor in het Oude Testament. In Jeremia 51:20 vinden we echter een verwant begrip, dat in de HSV en NBV met ‘strijdhamer’ en in de BGT met ‘hamer’ is weergegeven. Om te laten zien dat de twee Hebreeuwse woorden aan elkaar verwant zijn, hebben de HSV-vertalers beide begrippen met hetzelfde Nederlandse woord vertaald. De NBV-vertalers hebben gekozen voor een vertaling die past in de context van het vers. Een bijl past goed bij de andere twee wapens in deze spreuk: een zwaard en een scherpe pijl. Voor alle drie de wapens geldt dat ze scherp zijn.

Omdat de vergelijking tussen een scherp wapen en een valse getuige voor sommige lezers lastig te begrijpen is, geven de BGT-vertalers de betekenis van dit beeld weer en niet het beeld zelf. De BGT vertelt niet precies welke wapens er in de brontekst worden genoemd, maar beschrijft wat iemand met zulke wapens kan doen.

Het derde wat de aandacht trekt, is dat de HSV ‘zijn naaste’ gebruikt, terwijl de NBV ‘een ander’ heeft en de BGT ‘iemand’. Het woord dat in de brontekst gebruikt wordt, heeft verschillende betekenissen. Het kan verwijzen naar iemand die dicht bij je staat (een vriend, een metgezel), maar kan ook betrekking hebben op je medemens in het algemeen (je naaste, een ander). Hetzelfde woord komt ook voor in het voorafgaande vers 17. De HSV gebruikt daar ook ‘naaste’, terwijl de NBV en de BGT kiezen voor ‘vriend’.

Door de herhaling van het woord ‘naaste’ maakt de HSV duidelijk dat de twee opeenvolgende spreuken op een bepaalde manier met elkaar verbonden zijn, hoewel ze over verschillende onderwerpen gaan. In de NBV en de BGT is dit verband niet zichtbaar, omdat de vertalers het verouderde begrip ‘naaste’ niet geschikt vonden om hier te gebruiken. Daarnaast hebben ze bij beide spreuken gekeken welke betekenis het beste paste in de context van het vers. Op basis daarvan hebben ze in vers 17 voor de specifieke betekenis van een vriend gekozen en in vers 18 voor de algemene betekenis van een ander/iemand.

Tevergeefs

Elke Bijbelvertaling heeft haar sterke en haar zwakke kanten. De kracht van de HSV is dat veel verbanden uit de brontekst zichtbaar zijn in de vertaling, omdat de vertalers dicht bij het Grieks en het Hebreeuws zijn gebleven. De zwakte is dat de HSV lastig leesbaar is, omdat het Nederlands vaak niet natuurlijk klinkt en er veel verouderde begrippen in staan. Verouderde woorden als ‘naaste’ en ‘vrezen’ komen in de NBV wel voor, maar de vertalers zijn terughoudend geweest in het gebruik ervan. In de BGT komen deze begrippen helemaal niet voor, omdat het geen algemeen bekende woorden zijn.

De kracht van de NBV is dat deze vertaling gesteld is in hedendaags natuurlijk Nederlands. De NBV-vertalers hebben gebruikgemaakt van alle mogelijkheden van het Nederlands om de verschillende kenmerken van de brontekst weer te geven. Dat zorgt ervoor dat ook een poëtische tekst als Spreuken 25:18 natuurlijk klinkt. De zwakte is dat je in de NBV soms tevergeefs zoekt naar de vertaling van een bepaald Grieks of Hebreeuws woord. Ook bepaalde verbanden uit de brontekst zijn in deze vertaling minder goed zichtbaar dan in de HSV.

Welk doel heb je voor ogen?

De kracht van de BGT is dat deze vertaling geschikt is voor een breed publiek. Omdat de vertalers geen ingewikkelde woorden of beelden hebben gebruikt, kan iedereen deze weergave van de brontekst lezen en begrijpen. De zwakte is dat niet alle kenmerken van de brontekst in deze vertaling weergegeven kunnen worden. Omdat de BGT-vertalers niet alle mogelijkheden van het Nederlands konden benutten, is de ruimte voor beeldspraak en dichterlijk taalgebruik in de BGT kleiner dan in de HSV en de NBV. In de BGT zijn bovendien bepaalde verbanden uit de brontekst minder goed zichtbaar dan in de HSV of de NBV. Dat blijkt bijvoorbeeld als je de verschillende vertalingen van Spreuken 25:18 en Exodus 20:16 naast elkaar legt.

Soepel

Welke Bijbelvertaling je persoonlijk kiest, hangt nauw samen met het doel dat je voor ogen hebt. Als je gewend bent in de Bijbel te lezen en precies wilt weten wat de brontekst zegt, kun je het beste de HSV of een andere letterlijke vertaling gebruiken. Als je een gedeelte uit de Bijbel wilt lezen in een vertaling die soepel loopt en goed voorleesbaar is, dan is de NBV of een andere eigentijdse vertaling het meest geschikt. Als je niet gewend bent om in de Bijbel te lezen of graag een vertaling wilt gebruiken die leesbaar en duidelijk is, kun je het beste kiezen voor de BGT of een andere vertaling in eenvoudig Nederlands.