Beeld van God: probleem of oplossing?

Het is alweer te droog en de temperatuurgrafiek van 2020 lijkt erop te wijzen dat dit jaar opnieuw warmterecords gebroken worden. En dat terwijl het coronavirus tal van vanzelfsprekendheden doorbreekt. Wij – schepselen van God – zuchten, de schepping zucht. Je kunt je ontheemd voelen, moe, onzeker over de toekomst. Wat betekent het dan dat wij beeld van God zijn?

(beeld Etaphop photo/Shutterstock)

Dat begrip ‘beeld van God’ zegt iets over de rol van mensen in de schepping. God heeft de mens geschapen en ‘hem gekroond met glans en glorie, hem toevertrouwd het werk van uw handen en alles aan zijn voeten gelegd’, zingt Psalm 8. Daar horen noties bij als ‘rentmeesterschap’ en dominium terrae (heerschappij over de aarde). Wat betekenen deze noties nu er een ecologische crisis op ons afkomt en we onze afhankelijkheid en kwetsbaarheid beter zijn gaan zien?

Probleem

Sinds de jaren ’60 horen we dat precies het idee van de mens als beeld van God deel van het probleem is. Als mensen kunnen we onszelf zien als onderdeel van de schepping (met de natuur als centrum) of als heerser over de schepping (met de mens als centrum). De ecologische crisis laat zien dat we met de natuur verweven zijn en de natuur moeten respecteren. Deze wereld draait niet om de mens. Het idee dat de mens beeld van God is, maakt de mens tot centrum van de wereld en leidt tot uitbuiting van de natuur.

Inmiddels is duidelijk geworden dat het idee van de mens als beeld van God op zichzelf niet de oorzaak is van de ecologische crisis. De huidige ecologische crisis is diep verweven met het moderne denken zoals zich dat in de afgelopen eeuwen ontwikkeld heeft. Tegelijk zien we dat het moderne denken en de christelijke traditie elkaar in hun ontwikkeling hebben beïnvloed.

Overschat

Verschillende factoren spelen een rol in deze ontwikkelingen.

• Ten eerste is de christelijke verwachting van de toekomst soms te optimistisch geworden: we zijn het tijdperk van de Zoon voorbij en leven nu in het tijdperk van de Geest waarin wij Gods rijk op aarde kunnen brengen. De menselijke mogelijkheden worden overschat.
• Ten tweede is de christelijke toekomstverwachting versmald: als het er alleen om gaat dat de ziel naar de hemel gaat, kan de aarde vergeten worden.
• Ten derde is het moderne denken op afstand gaan staan tegenover de werkelijkheid. De moderne mens gaat op een efficiënte, rationele, objectieve manier met de werkelijkheid om.
• Ten vierde dachten moderne denkers dat die werkelijkheid geen zin heeft in zichzelf, maar dat mensen zin geven aan die werkelijkheid en de natuur kunnen gebruiken voor hun eigen doelstellingen.

Hierin werken christelijke noties zoals die van het beeld van God door, maar ze komen los te staan van hun christelijke inbedding. Door het succes van techniek en wetenschap is de moderne mens van de schepping vervreemd en kon de wereld op steeds grotere schaal gebruikt en uitgebuit worden. Christenen begrepen hun eigen rol binnen de schepping ook op een moderne manier en gingen de mens als heerser zien.

Priester

Moderne mensen zien zichzelf niet meer als onderdeel van de natuur, maar tegenover de natuur. Dieren worden dan vleesfabrieken die je zo efficiënt mogelijk moet fokken en groot moet brengen. In de landbouw leidt het tot een efficiënte monocultuur, zonder oog te hebben voor bodemleven, vogels of insecten.

Het is belangrijk om te zien dat de notie van het beeld van God hierin doorwerkt. In de westerse traditie is het beeld van God vooral begrepen in koninklijke termen. Natuurlijk was de mens onderdeel van de schepping en stond de mens niet tegenover de schepping. Maar de gebruikte termen kwamen uit het taalveld van macht en beheer: heersen (dominium terrae), onderkoning, mandaat, rentmeester. Dat dit eenzijdig is, viel mij op toen ik van mijn vrouw Janneke hoorde dat in de oosterse orthodoxie het beeld van God-zijn in priesterlijke termen wordt begrepen.

We creëren gemakkelijker een probleem
dan een oplossing

In het licht van die waardevolle notie van priester-zijn zien we dat God de wereld heeft geschapen als een tempel waarin Hij bij mensen wil wonen. Priesters bemiddelen tussen God en mensen, ook tussen God en de niet-menselijke schepping. De Reformatie benadrukte dat het gewone leven heilig is. Het is beter te zeggen dat heel het leven geheiligd kan worden. De aarde is niet vanzelf vol van de kennis van de HEER (Jesaja 11:9); er staat niet vanzelf op de bellen van de paarden ‘heilig voor de HEER’ (Zacharia 14:20). Priesters danken God voor zijn schepping en nemen die schepping in hun handen om deze aan God op te dragen. Ze delen ook Gods zegen uit aan dat wat ze aan God opgedragen hebben. Priesters stralen Gods heerlijkheid af op de schepping en brengen namens en met de schepping Gods lof aan de schepper. De taak van priesters is om de schepping te laten zijn in de gemeenschap met God, geheiligd en gezegend, onder lof, dank en voorbede. De mens als beeld van God is koning en priester.

We moeten ons echter ook realiseren dat de mens als beeld van God niet buiten de schepping staat, maar als schepsel zelf onderdeel daarvan is. Het zuchten van de schepping (Romeinen 8:20-23) is ook ons eigen zuchten, ook als we zelf mee oorzaak zijn van dat zuchten. Het zuchten van de schepping is ook het zuchten van ons eigen lichaam: door kanker, de eikenprocessierups of een ziekmakende maatschappij. Wanneer wij door onze zware landbouwwerktuigen het bodemleven kapot maken, door intensieve teelt de grond uitputten en door bestrijdingsmiddelen de insectenpopulatie bedreigen, zetten we ons eigen voedsel op het spel. Wij zijn in staat om het ecosysteem, waar we zelf onderdeel van zijn, kapot te maken en daar zijn we ook mee bezig. Wij staan niet buiten de schepping en buiten al die ecosystemen. Wij zijn zelf onderdeel van de schepping en zijn onderdeel van wat uiteindelijk een groot ecosysteem is.

Trots

Ligt de oplossing van onze ecologische problemen dus hierin dat we onze rol als mensen anders gaan zien (in koninklijke en in priesterlijke termen) en onszelf als onderdeel van de schepping?

(beeld Daniel MG Gray/Lightstock)

Gelukkig niet. Ik vermoed dat de komende decennia geen gemakkelijke jaren worden. We zien de problemen: corona, klimaatverandering, uitputting van de natuur, bedreigde diersoorten, enzovoort. Waar een gezamenlijke oplossing gezocht moet worden, zetten populisme en sterke leiders juist de gezamenlijkheid onder druk. En dat terwijl de ecologische crisis ook een sociale crisis is. De armen worden er het hardst door getroffen en kunnen er het minste tegen doen. De ongelijkheid tussen rijk en arm zien we groter worden, niet kleiner.

We moeten dieper peilen, zowel als het gaat om het probleem als om de oplossing. Het probleem is de menselijke zonde: trots keren wij ons tegen de schepper en creëren hebzuchtig onze eigen wereld, ten koste van onze naaste en de schepping. Het probleem is onze zwakheid en onze traagheid: we creëren gemakkelijker een probleem dan een oplossing. En vaak schuiven we dingen voor ons uit en doen niets. Het probleem is dat de wereld onderworpen is aan machten van het kwaad, sterker dan wij aankunnen. De Bijbel laat zien dat wij Gods schepping in onze val hebben meegetrokken en dat wij deze wereld niet gaan redden.

Ook bij de oplossing moeten we meer zeggen, in termen van het beeld van God. Onze redder Jezus Christus is ‘beeld van God, de onzichtbare’ en ‘eerstgeborene van heel de schepping’ (Kolossenzen 1:15).

Jezus’ impact

Jezus Christus, Zoon van God, is mens geworden om voor ons opnieuw beeld van God te zijn. Hij heeft laten zien wat het betekent om beeld van God te zijn en te handelen vanuit Gods liefde. In Christus heeft God zich met ons bestaan, onze belangen, onze problemen en onze straf geïdentificeerd. Hij heeft ons leven weggedragen uit het moeras van zonde, vergankelijkheid, kwaad, oordeel en dood. Dat is liefde: je identificeren met de ander om die ander weer bij God te brengen; volhouden als het zwaar is, als die ander het zelf niet eens wil, maar je aan het kruis slaat; tot het einde toe gehoorzaam zijn aan God ter wille van je vijanden (Gods vijanden), ook als dat betekent dat je voor die vijanden moet sterven om hen weer met God te verzoenen. Jezus is bij uitstek beeld van God: vol van een overvloedige liefde die zich met anderen identificeert en tot het uiterste gaat om hen te redden.

Het herstel van het beeld
van God in ons is incompleet

Jezus is ook eerstgeborene van de schepping. Hij is God die mens geworden is en zo beeld van God is, maar ook God die mens geworden is en zo weer als schepsel beeld van God is. Mensen zijn bij God weggegaan, waardoor schepping ‘ten prooi [is] aan zinloosheid’ en vastzit in ‘de slavernij van de vergankelijkheid’ (Romeinen 8:20-21). Maar omdat Jezus opstond uit de dood en als mens beeld van God en eerstgeborene van heel de schepping is, heeft de schepping hoop gekregen (Romeinen 8:20). Het herstel van mensen betekent het herstel van de schepping!

Herstel

Jezus Christus brengt twee dingen: ten eerste het herstel van mensen. Wie in Jezus Christus gelooft, blijft niet wie hij of zij was. We worden nieuw gemaakt, want we zijn bestemd ‘om het evenbeeld te worden’ van Gods Zoon (Romeinen 8:29). We mogen op Jezus gaan lijken en dat betekent dat we weer op God gaan lijken. Dus worden wij weer echt beeld van God. Dat gaat in stapjes. Het herstel van het beeld van God in ons is nog incompleet. Romeinen 8 koppelt het volledige herstel aan Jezus’ tweede komst en aan de opstanding uit de dood (Romeinen 8:23-25). Maar het is niet alleen toekomstmuziek. De heilige Geest vult ons en begint ons nieuw te maken, zodat we op Jezus en op God gaan lijken. Jezus Christus brengt ook het herstel van de schepping. Met de mensheid wordt de schepping hersteld. Ook dat gaat in stapjes: het volledige herstel van de schepping is nog toekomstmuziek: pas wanneer wij zichtbaar delen in Gods luister, is het herstel compleet (Romeinen 8:18-21). Maar wij zijn als mensen, geleid door de Geest, wel medewerkers van God die nu al voor onze naaste en voor de niet-menselijke schepping Gods liefde zichtbaar kunnen maken.

Beeld van God zijn betekent: liefhebben zoals Jezus dat deed en dus ook lijden voor anderen zoals Jezus deed. Jezus bleef niet buiten schot, maar had zijn vijanden lief om door goed te doen het kwade te overwinnen. Soms mooi, soms buitengewoon pijnlijk. Soms betekende het boosheid, zuchten, angst, uitlopend op de godverlatenheid van het kruis. Maar Jezus bracht ook genezing en herstel. Wij mogen leren in Christus koning en priester te zijn: ons te identificeren met anderen, ons in te zetten, mee te zuchten, te lijden, te bidden, te zegenen, genezing en herstel te brengen. Beeld van God worden betekent: leren je in te zetten tegen sociaal en ecologisch onrecht, ook als dat betekent dat je gaat delen in het lijden van Christus. Dat hoort bij Gods liefde: niet gemakkelijk, wel zo mooi.

Leestips

J.M. Burger, Hoop voor een zuchtende schepping: Reflecties over lijden en ecologie bij Romeinen 8, Baarn (Willem de Zwijgerstichting), 2020.

Dave Bookless, Het groene hart van het geloof: Zorg voor Gods wereld, Amsterdam (Buijten en Schipperheijn), 2019

Trees van Montfoort, Groene Theologie, Middelburg (Skandalon), 2019.

Paus Fransiscus, Laudato Si’: Encycliek over de zorg voor het gemeenschappelijke huis. 2015. Gratis te downloaden via www.rkkerk.nl.

Koos van Noppen, Messentrekkers bij de nachtwacht. Gratis de downloaden via www.arocha.nl.

H.W. de Knijff, Tussen woning en woestijn: Milieuzorg als aspect van christelijke cultuur, Kampen (Kok), 1995.

Richard Powers, Tot in de hemel, Amsterdam (Atlas Contact), 2018.

Diverse informatieve natuurboeken van Peter Wohlleben, onder andere: De geheime band tussen mens en natuur: Over de hartslag van bomen, onze zeven zintuigen en de vraag of planten bewustzijn hebben, Amsterdam (Bruna), 2020.