Geen slaande deuren, maar een glijdende schaal

‘Houden van God is de kern van de zaak.’ Aan het woord is Herman Paul, hoogleraar in de Geschiedenis van de Geesteswetenschappen. De afgelopen jaren deed hij onderzoek naar secularisatie. Rode draden in zijn denken hierover zijn verlangens en vorming van verlangens. Juist die verlangens hebben alles te maken met ons hart. ‘Waarom houd je van God?’ Het is een vraag waarop veel christenen waarschijnlijk niet meteen een antwoord paraat hebben. Ook Herman Paul moet hiervoor zoeken naar woorden.

Vreemd is deze zoektocht niet. De vraag ‘waarom houd je van God?’ doet immers een beroep op het hart, omdat het niet alleen met het verstand te beredeneren is. Toch is het een belangrijke vraag om regelmatig aan elkaar te stellen, omdat je geloof staat of valt met liefde voor God. Herman Paul: ‘Houden van God is de kern van de zaak en daar vloeit alles uit voort. Niet voor niets is er de bekende drieslag ‘geloof, hoop en liefde’. Maar de meeste van deze is de liefde.’

Herman Paul: ”Houden van God is de diepste laag van ons geloof, maar we oefenen ons er niet veel in om dat met elkaar te delen.’ (beeld Maarten Boersema)

Op de vraag ‘waarom houd je van God’, antwoordt Herman Paul: ‘Ik houd van God vanwege zijn trouw en zorg voor mij, maar ook om de wereld in het groot. Hoewel ik God niet elke dag concreet in mijn leven ervaar, weet ik dat Hij niet loslaat wat zijn hand ooit begon. Omdat Hij mij liefheeft, wil ik Hem ook liefhebben.’ Zoekend naar woorden voegt hij eraan toe dat houden van God voor hem niet heel familiair is. ‘Ik zie God niet zozeer als mijn vriend, maar probeer te leven in ontzag voor de heilige God, zijn majesteit en macht. Ik ben dankbaar dat ik altijd kan terugvallen op zijn trouw en belofte.’

Het woorden geven aan de liefde voor God is voor Paul geen vrijblijvende denkoefening, maar juist van grote waarde: ‘Houden van God is de diepste laag van ons geloof, maar we oefenen ons er niet veel in om dat met elkaar te delen. De kerk is een oefenplaats waarin we voortdurend geoefend worden in de dienst aan God. In de kerk worden we telkens weer tot de orde van Gods Koninkrijk geroepen en daarin speelt taal een grote rol.’ Hij wijst op kerkliederen als bron waar het ‘houden van God’ op veelkleurige wijze wordt verwoord. ‘Zingen betekent dat je niet alleen woorden uitzingt, je zingt ook woorden in.’ Paul is dan ook blij dat er sinds kort weer in de Leidse Marekerk, waarvan hij met zijn gezin lid is, mag worden gezongen. Hij glimlacht. ‘Je ziet aan mensen dat het diep gaat als ze zingen. Dat merk ik ook bij mezelf. Dat is niet alleen iets van het hoofd, maar juist ook van het hart.’

Waarom zegt de liefde van en voor God dan veel mensen weinig meer?
‘Er is niet één antwoord op deze vraag. De hoop leeft dat tegen de ultieme reden van secularisatie ook de ultieme remedie is. Er zijn alleen veel verschillende motieven die ervoor zorgen dat gelovigen de kerk verlaten en daarbij ook vaak hun geloof verliezen. In de protestantse traditie hechten mensen veel waarde aan geloofsovertuigingen en heeft er veel nadruk gelegen op het verwerven van geloofskennis. Tegen die achtergrond is het niet vreemd dat velen intellectuele redenen geven waarom ze hun geloof zijn verloren.’

Maar er is meer aan de hand volgens Paul: ‘Augustinus leerde mij dat een mens geen denkend wezen is, maar een liefhebbend en verlangend wezen. Het raakt mij hoe het in de kerk, in de eeuwen volgend op het leven van Augustinus veel gedraaid heeft om het voeden van verlangen naar God en naar het goede leven. Deze verlangens werden bijvoorbeeld gevoed door goede gewoontes en de voorbeelden van anderen.’

Dit artikel komt uit de OnderWeg van 17 oktober 2020. Benieuwd naar het hele nummer? Neem een proefabonnement!

Uit onderzoek blijkt nu, volgens Paul, dat de verandering van het verlangen van de mens een grote rol heeft gespeeld in de secularisatie van onder andere Nederland in de afgelopen decennia. Hij schrijft in De slag om het hart: ‘Volgens de klassieke christelijke overtuiging gaat verlangen vooraf aan denken, voelen en handelen. Niets raakt mensen dan ook meer dan transformatie van hun verlangens.’ Een sprekend beeld hierbij dat veel duidelijk maakt, is de titel Shoppen in advent van Pauls meest recente boek. ‘Shoppen’ staat symbool voor een levenshouding waarin verlangens in het hier en nu vervuld moeten worden, terwijl ‘advent’ slaat op een reikhalzend uitzien naar Gods toekomst.

Herman Paul: ‘‘Hoe kunnen onze verschillende ikken aangesloten blijven bij God?’ (beeld Maarten Boersema)

‘Van secularisatie is sprake wanneer shoppen belangrijker wordt dan advent. Het mag duidelijk zijn dat van secularisatie dus zowel binnen als buiten de kerk sprake kan zijn. Als mensen vergeten dat er meer is dan de tijd die Augustinus het saeculum (eeuw) noemt, dan is er sprake van secularisatie.’

Verandering van levensstijl

Paul geeft aan dat kerkverlating vanaf de jaren ’60 meer lijkt te zijn aangewakkerd door een verandering van levensstijl dan door intellectuele twijfel. ‘De combinatie van stijgende welvaart, meer vrije tijd en comfort in het huishouden zorgde voor een verandering van levensstijl. Men kreeg een ander leven, waarbij het vervullen van verlangens in het hier en nu een belangrijkere rol kon krijgen. Er was niet per se sprake van brede antipathie tegen geloof. Allerlei kerkverlaters bleven zelfs bidden en uit de Bijbel lezen, maar stap voor stap kreeg geloof voor velen een steeds kleinere rol in het leven. Er waren geen slaande deuren, maar er was een glijdende schaal.’

Paul geeft eerlijk aan dat deze ontwikkelingen ook invloed op hem hebben, want zijn verlangens worden eveneens gevormd en getriggerd door de wereld waarin hij leeft. ‘De samenleving trekt op allerlei manieren aan ons hart.’ Het brengt Paul bij een ander punt dat in het verlengde hiervan een rol speelt bij secularisatie. ‘In West-Europa wordt in de samenleving eigenlijk van je gevraagd om verschillende ‘ikken’ te tonen en verschillende rollen te spelen. De grote vraag is hoe je als mens die verscheidenheid bij elkaar houdt en hoe geloof daarin een rol speelt. Ik heb bij vrienden gezien dat het ze niet meer lukte om alles bij elkaar te houden in geloof. Ze gaven op.’

De fragmentatie van het leven kan groot zijn, maar het antwoord is niet dat we elkaar dan moeten oproepen om een ‘mens uit een stuk’ te zijn. Paul: ‘We moeten onder ogen zien dat dit gebeurt in de wereld en op zoek gaan naar hoe verschillende ikken aangesloten kunnen zijn en blijven bij God.’ Paul wijst op dilemma’s in zijn werk als academicus en hoe een systeem waarin competitie en geldingsdrang een grote rol spelen hem soms dreigt te vermalen. ‘Laat de kerk meer met elkaar spreken over hoe je in verschillende rollen de goede weg kunt kiezen dan dat we oproepen tot eenheid van het leven. Ook ik ben erbij gebaat om bevraagd te worden op wat ik doe en waarom.

Waarom wil ik eigenlijk hoogleraar zijn? Is dat voor het aanzien en de status of gaan er andere verlangens achter schuil?’ Paul refereert aan ttt, dat staat voor this time tomorrow; je kunt die woorden bijvoorbeeld op zondag gebruiken om in gesprek te gaan met gemeenteleden over wat je morgen doet rond deze tijd. ttt is een simpel hulpmiddel dat kan helpen om met elkaar te spreken over het doordeweekse leven, hoe je daarin keuzes maakt en waarom. Deze gesprekken voeren we helaas te weinig.’

‘Dwing Gij ons U te volgen, Here!’

Paul wil kerken en christenen niet oproepen om het ineens over een andere boeg te gooien. Veel meer pleit hij voor het letterlijk herijken van de schat die de kerk in handen heeft. Hij bracht het treffend onder woorden in een lezing: ‘Secularisatie van verlangen is niet onomkeerbaar: verlangen naar God kan worden gevoed, gepland en ongepland, te beginnen hier, in de kerk, in Woord en lied, in de gemeenschap van mensen die samen zoeken naar een leven met God.’ In De slag om het hart voegt hij daaraan toe: ‘Maar vooral betekent het, ten slotte, dat de kerk een plek is waar christenen bidden of God hun stugge karakters wil vormen’. Om met Ad den Besten te spreken: ‘Dwing Gij ons U te volgen, Here!’ (Liedboek voor de Kerken 486).

De boeken die in dit artikel worden genoemd, zijn:
Herman Paul, De slag om het hart. Over secularisatie van verlangen, Utrecht (KokBoekencentrum), (2017)
Herman Paul, Shoppen in advent. Een kleine theorie van secularisatie, Utrecht (Kokboekencentrum), 2019

Geïnspireerd door magazine OnderWeg? Neem een proefabonnement en ontvang het magazine 3 maanden (4 nummers) gratis thuis!