Theoloog Stefan Paas: ‘Zorg goed voor je ziel’

Nederland, Baambrugge, 19 november 2019. Stefan Paas, voormalig Theoloog des Vaderlands. Foto: Werry Crone

Aan voorspellingen over de kerk na corona waagt hoogleraar missiologie Stefan Paas zich niet: ‘De echte balans kunnen we pas opmaken als het voorbij is.’ Wel koestert hij een diep verlangen voor de kerk nu en straks. En heeft hij dankwoord voor jongeren: ‘Ik ben dankbaar voor wat jullie doen. Jullie brengen offers voor oudere generaties.’

(beeld Werry Crone)

‘Of er na corona toekomst is voor de kerk is een begrijpelijke en pretentieuze vraag. Deze belofte is er immers: de kerk is van God en zal er daarom altijd zijn. In welke vorm zal de kerk er zijn? In deze coronatijd wordt hierover veel nagedacht. Ook wordt studie gedaan of er een opleving van religie aan de gang is. Daar lijken aanwijzingen voor te bestaan. Sowieso merk je dat er door corona sprake is van het zoeken naar zingeving. Logisch, er is veel tijd om na te denken, ook over de eigen kwetsbaarheid waarmee we geconfronteerd zijn. Het klassieke instituut kerk wordt door alle maatregelen sterk gehinderd om mensen bij elkaar te brengen. Ook al heeft de kerk een groter bereik online, de onderlinge ontmoeting is er niet. Dan gaan mensen, populair gezegd, thuis bakken: velen zoeken op internet hun spirituele kostje bij elkaar.’

Kun je iets zeggen over hoe we straks kerk zullen zijn?
‘Zoiets is lastig te voorspellen. Het lijkt me logisch dat online vormen straks een grotere plek innemen: mensen zijn daaraan gewend geraakt en kerken zijn er veel beter in geworden. Overigens deelt de kerk het lot van ‘niet goed weten hoe het wordt’ met andere gevestigde instituten. Hoe zal het bijvoorbeeld gaan met bioscopen nu iedereen Netflixt of met de gang naar het voetbalstadion op zondag? Komt dit terug op de manier zoals het was? Routines slijten snel, het is maar de vraag of ze weer opgebouwd worden. Bovendien kunnen we niet snel naar ‘normaal’ terug; het kan zomaar nog een jaar duren. Dan ontstaat een nieuw normaal, ook voor de kerken.’

Over hoe het straks qua kerk wordt of moet worden, is al veel geschreven. Ik loop twee ‘modellen’ langs. Allereerst de gedachte: de kerk is straks de kerk van huiskringen, met veel minder accent op de grotere bijeenkomst in een kerkzaal.
‘Ik denk dat we sowieso moeten oppassen om alle kaarten op een model te zetten. Bovendien: ook in zo’n huiskring zal veelvuldig gebruikgemaakt worden van materiaal dat ontwikkeld is in de kerk als instituut. Denk aan studiemateriaal, een theologisch boek, liederen of aan het samen meemaken en bespreken van een online dienst. Huiskringen zijn afnemers van zulke producten, maar om die te maken zijn kerken, kloosters en onderwijsinstituten nodig.

Ik heb eerder wel het concept van Simple Church genoemd, de kerk als huisgemeenschap die ook toegankelijk is voor buren, vrienden, toevallige bezoekers. Het risico bij huiskring of huisgemeenschap is namelijk dat zoiets te besloten wordt. Als dat gebeurt, neem je iets weg van de publieke ecclesia, de gemeenschap die uitstraalt: je bent welkom.’

De tweede denklijn betreft het boek Herkerken. De kerngedachte: de kerk staat voor ‘ik zie je’ en aandacht voor je naaste; een tweede typering: de kerk als ‘broedplaats van de liefde’.
‘Liefde is inderdaad een fundamenteel begrip voor het kerk zijn. Ik voeg wel iets toe: het centrum van de kerk is Christus. Dit houdt een liefde in die kloven overbrugt en vijanden verzoent. De kerk zal dus ook schuren. Want de kerk brengt mensen bij elkaar die het van nature niet goed met elkaar hebben. Er kunnen ook in de kerk forse verschillen tussen mensen zijn qua afkomst, kleur, politieke overtuiging. Daarom is de kerk, het lichaam van Christus, altijd geroepen om samen te komen bij Christus, alleen daar worden verschillen gerelativeerd en verzoend. Zoiets is mogelijk – nu een beetje, straks helemaal – omdat wij gezien zijn, wij worden door God gezien nog voordat wij iemand wilden of konden zien. Wie dat belijdt, merkt dat het ook mogelijk is om de ander te leren zien. Wees je ervan bewust dat de kerk iets eigens heeft; zij kan zich daarom niet tevreden stellen met: het voelt goed, fijn om bij elkaar te zijn. Dat eigene vind je in het avondmaal. Dat is niet een soort buurtbarbecue, bedoeld om te vieren dat je zo’n leuke buurt bent. Het is ook geen lopend buffet waar je langskomt voor je geestelijke snack om daarna te vertrekken. Nee, het avondmaal sticht een gemeenschap die er eerst nog niet was, het avondmaal gaat over verzoening. De kerk is een verzoende gemeenschap die leert dat ik de ander zie in Christus.’

Wat je overal proeft, is dat we coronamoe zijn. Door de eerste golf, nu is de tweede aan de gang en het schrikbeeld van een derde ligt voor ons. Herken jij die moeheid?
‘Ja, ik ben het ook zat. Tegelijk realiseer ik mij dat ik qua werk in een redelijk comfortabele situatie zit, vergeleken met een sportschoolhouder of iemand met een horecabedrijf. Maar ook ik voel het: je wilt naar buiten, je zou graag een vakantie plannen en noem maar op. Al die ‘gewone’ dingen zijn niet mogelijk.’

(beeld Werry Crone)

Hoe deed ‘de’ kerk het in coronatijd tot nu toe?
‘Ik heb daar geen uitgesproken oordeel over. Wat ik zie, is dat de kerken het heel aardig gedaan hebben qua online. We zijn dat als kerkmensen leuk gaan vinden. De kerken bleken ook inventief te zijn, zeker in het begin: je wist toen niet hoe lang dit zou duren. Nu weten we meer: corona is voorlopig niet weg. De aanvankelijke hoop dat we voorzichtig weer open mochten, is de kop ingedrukt. Maar ook nu zie je verrassende dingen, neem de podcasts van voorgangers van reformatorische kerken. Al met al kun je zeggen dat we er het beste van gemaakt hebben. Waar we alleen niets aan hebben kunnen doen, is de ontmoeting, het gemis aan spontaan contact met zomaar de vraag: vind je het leuk als ik deze week langskom? Juist uit die spontane ontmoeting bij het kopje koffie na de dienst komt veel creativiteit voort. Daarom moeten we de kerk ook niet overvragen: ergens is de kerk gekortwiekt, veel lukt er niet.’

Ik las een uitspraak van Karin van den Broeke, oud- praeses van de PKN: ‘Ik merk dat het mensen goed blijft doen om bij een gemeente te horen.’ Zoiets sluit aan bij onderzoeksresultaten die laten zien dat mensen de eigen gemeente redelijk trouw lijken te blijven. Wat denk jij?
‘Lastig is dat er geen harde cijfers zijn, het is dus moeilijk te beoordelen. Ik kan me er wel veel bij voorstellen: de eigen gemeenschap is belangrijk. Ik denk dat de actieve kern inderdaad terugkomt. Maar wat doen dan mensen buiten die kern, diegenen die ook voor de crisis een los-vaste relatie met de kerk hadden? Datzelfde geldt voor de nieuwe bezoekers van online diensten, komen die straks ook? Er is veel onzeker. Ik maak mij zorgen om mensen die al eenzaam waren of eerder al moeite hadden om betrokken te zijn. Ook om ouderen die niet zo handig zijn met online. Hoe dan ook, de echte balans kunnen we pas opmaken als het voorbij is.’

Wij zijn er zat van, jongeren zijn dat zeker. Volgens hoogleraar ontwikkelingspsychologie Evelien Crone is onder jongeren van negentien tot drieëntwintig jaar door corona echt sprake van sombere gevoelens. Stel: jij kunt via Zoom iets zeggen tegen een vijftigtal jongeren in die leeftijd, wat zeg je?
‘Een paar dingen. Een: ik ben trots op jullie, ik ben ongelooflijk dankbaar voor wat jullie doen. Jullie brengen offers voor oudere generaties. Jullie betalen, samen met ondernemers, het grootste deel van de prijs voor het beschermen van de samenleving tegen dit virus. Twee: ik hoop dat jullie hiervoor beloond zullen worden. Drie: onthoud dat dit voorbij gaat, er komt een tijd dat je een ander weer kunt omarmen, dat dichtbij contact mogelijk is, dat je naar een concert kunt. Vier: probeer deze tijd te gebruiken om dingen te doen die je eerder niet deed. Vraag je af: wat steek ik hiervan op? Wat leer ik over God? Misschien kun je een dagboek bijhouden en opschrijven wat je denkt en vindt, zodat je er straks mee verder kunt.’

Dezelfde vraag, maar dan voor kerkleden die betrokken zijn op hun gemeente en missionair actief zijn. Jij bent hoogleraar missiologie, wat zeg je?
‘Zorg goed voor je ziel. Misschien klinkt dit vreemd voor deze groep. Toch is dit echt cruciaal. Want deze tijd en deze situatie putten ons uit. Juist dan is het nodig om uit te rusten, na te denken, je ziel te onderhouden. Want hoe de kerk er straks uitziet, zit ‘m niet in een model. Uiteindelijk zit het in de mens in wie Christus leeft en zichtbaar wordt. Leg jezelf geen dingen op, dat werkt niet, wij zijn al moe. Nee, zorg goed voor jezelf. Neem de tijd voor gebed, een goed boek, gesprekken. Kijk of er iemand in je omgeving is die op jou betrokken wil zijn. Probeer er voor elkaar te zijn.’

Wat is jouw verlangen voor de kerk nu en straks?
‘Ik hoop dat de kerk het ideaal van de verzoende gemeenschap zal uitdragen. Daarin zit het vermogen om zichzelf te relativeren, te blijven vernieuwen. Ik bedoel dit: te vaak zie je dat de heilsboodschap niet landt in de harten van mensen. Dat moet ons te denken geven. Waarom is dat zo? De heilsboodschap is er een van het kruis en de opstanding. Veel mensen kunnen daar niets mee. Dat is niet per se omdat zij zo opstandig zijn, wel omdat zij bij christenen niet zien waarom geloven zin heeft, dat de heilsboodschap de mens zelf verandert. Daarom is het zo belangrijk dat christenen opnieuw ontdekken waarvoor God ons bestemd heeft: voor een verzoende gemeenschap. Daar horen kruis en opstanding bij: we moeten leren vergeving te ontvangen, schuld te belijden, te vergeven, lief te hebben, nederig te zijn, er te zijn voor de ander, zoals dit onder corona zichtbaar is in #nietalleen. Ik denk dat mensen dan weer zien dat het evangelie het ‘verlangen van de volken’ raakt waarover de profeet Haggai spreekt.’