‘Ik wilde me weer verwonderen over het leven’

Arie Kok | 17 juli 2021
  • Interview
  • Thema-artikelen

‘Filosofie helpt om een bescheiden mens te worden’, is de diepe overtuiging van Jan van der Stoep. Deze zomer zwaait hij na twaalf en een half jaar af als lector aan de Christelijke Hogeschool Ede. De filosoof begint aan een nieuwe uitdaging aan de TU in Kampen die hij combineert met zijn bijzonder hoogleraarschap in Wageningen. Hij ziet ernaar uit om, na jaren toegepaste filosofie, weer met het vak zelf bezig te kunnen zijn. ‘Het ligt dichter bij mezelf, dicht bij wie ik ben.’

Jan van der Stoep (1968) is bijzonder hoogleraar christelijke filosofie in Wageningen en vanaf 1 augustus tevens hoofddocent filosofie en bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de TU Kampen. Van der Stoep is ook bestuurslid van A Rocha Internationaal, een mondiale beweging van christenen met hart voor de schepping.

Een filosoof is letterlijk een vriend van de wijsheid. Wijs zouden we allemaal wel willen zijn, maar filosofie is voor veel mensen toch een ongrijpbaar vak. Het leidt op tot werkloosheid, wordt dan snel gezegd. Van der Stoep moet erom lachen. ‘Dan moeten ze maar eens kijken naar de fondsen voor onderzoek die we in Ede hebben gekregen van bedrijven en maatschappelijke organisaties. Ze wilden graag gebruik maken van onze filosofische kennis en vaardigheden, zo praktisch kan het dus zijn.’

Je begon met biologie, specialiseerde je in insecten. Wat maakte dat je daarna filosofie ging studeren?
‘Ik had in Wageningen christelijke filosofie als afstudeervak gedaan bij Egbert Schuurman. Hij stimuleerde me om erin door te gaan. De studie biologie gaat vooral over de natuur zelf, ik was de verwondering wat kwijtgeraakt. Omdat ik ernaar verlangde dat terug te krijgen, heb ik mij op advies van Schuurman aan de VU ingeschreven voor filosofie. Ik wilde iets doen met mijn liefde voor de schepping, me verwonderen over het leven.’

Wat gebeurt er in de filosofie dan precies waardoor je je gaat verwonderen?
‘Als filosoof ben je vooral bezig helderheid te verschaffen. Je probeert precisie aan te brengen in wat mensen zeggen. Als ik met beleidsmakers praat, probeer ik helderheid te brengen in hun taal en begrippen, probeer samen met hen te ontdekken wat ze precies bedoelen. Dat helpt hen om betere keuzes te maken. Je bent een soort taaldokter, die op de taalhygiëne let. Dat doe je vooral door vragen te stellen. Wat bedoel je precies? Wat betekent hetgeen je zegt eigenlijk? Vaak kom je uit bij de grondbegrippen: wat is liefde, wat is leven, wat is waarheid, wat is recht? Dat zijn begrippen die een bepaald geheim in zich dragen. Je weet allemaal intuïtief wel wat liefde is, maar als je er een definitie van probeert te geven ben je het kwijt. Als je deze begrippen goed gebruikt, dan vormen ze deuren naar een nieuwe denkruimte. Ze stimuleren de verbeelding. Zo ontstaat de verwondering.’

Van wie heb jij vooral wijsheid ontvangen?
‘Dan denk ik vooral aan mijn vader. Hij werkte als schadecorrespondent bij een verzekeraar, een praktische man dus. Als ik ergens mee zat, bleef hij rustig, en ging hij het probleem van verschillende kanten bekijken. Dan zocht hij naar de nuance: “Heb je het al eens zo bekeken, heb je wel daaraan gedacht?” Een wijs iemand heeft de zaak van verschillende kanten bekeken, waarna hij ook weet wat er gebeuren moet. Een handeling die trefzeker is. Het doen zelf hoort ook bij de wijsheid. Wie het mooi kan vertellen, maar er niet naar handelt, is geen wijs iemand. Het is een drieslag: inzicht in de situatie, weten wat er moet gebeuren en ernaar handelen.’

‘Wijsheid was bij ons in de familie sterk verbonden met Spreuken en Prediker. Toen ik belijdenis deed, kreeg ik een bijbeltje van mijn ouders. Voorin hadden ze geschreven: “Vertrouw op de Here met uw ganse hart en steun op uw eigen inzicht niet. Ken Hem in al uw wegen, dan zal Hij uw paden recht maken. Wees niet wijs in eigen ogen” (Spreuken 3:5 en 6, vertaling NBG ’51). Dat ze dat mee wilden geven vlak voor ik ging studeren, heeft indruk op me gemaakt. Toen ik na biologie ook nog filosofie wilde gaan doen, vroegen mijn ouders zich wel af wat ik daarmee dan kon. Blijf maar met beide benen op de grond, vonden ze.’

Geïnspireerd? Neem een gratis proefabonnement op magazine OnderWeg of profiteer van onze kortingsactie op jaarabonnementen!

Welke rol spelen de oudtestamentische wijsheidsboeken nu nog in jouw denken?
‘In Spreuken heeft wijsheid te maken met de gezindheid van het hart, gericht op een zuiver leven, niet op eigen inzicht vertrouwen. Eigenlijk zei Socrates dat ook al, de vader van alle filosofen: door veel te willen weten, ontdek je dat je niet zoveel weet. Op het moment dat je denkt dat je begrijpt wat liefde is of waarheid, dan is het alweer ontsnapt aan je begrip. Liefde, recht en waarheid wijzen naar Gods bedoeling. Als ik daarvan een definitie probeer te geven, heb ik er al een afgod van gemaakt. Dan ben ík degene die weet wat recht, liefde en waarheid is. Elke definitie die je geeft gaat weer mank. Vergelijk het met de liturgie, dat is een manier om God te ontmoeten, een landingsbaan voor de Geest, zeggen we vaak. Als je echter de liturgie gaat verzelfstandigen, schiet je je doel voorbij en kun je God juist kwijtraken. Streven naar wijsheid betekent dat je ernaar verlangt de dingen steeds beter te gaan begrijpen. Omdat ik als bioloog de namen van de meeste planten in Nederland ken, zie ik als ik door het veld loop meer dan een gemiddeld iemand. Maar als ik het daarbij laat, mis ik de essentie, namelijk het wonder van het leven waarvan die plant een uiting is. Zoals ik al zei, begrippen zijn een soort deuren die je in een nieuwe ruimte brengen. Maar als je je op de deur gaat fixeren, ben je die nieuwe ruimte kwijt.’

Filosofie gaat dus niet uit van absolute overtuigingen?
‘Als het goed is, word je van filosofie een bescheiden mens. Maar we hebben in de geschiedenis ook veel slechte voorbeelden gezien. Marx bijvoorbeeld. Zijn inzichten werden ideologie. Terwijl filosofie je juist helpt om voorbij de ideologie te komen. Bob Goudzwaard heeft me hierin erg geïnspireerd. Hij liet in zijn boeken zien dat ideologieën gesloten systemen zijn. Dat zagen we in de jaren tachtig vooral bij het communisme, maar je ziet het ook bij een te vast geloof in de markt, in absolute zekerheid of in culturele identiteit. Als je denken absoluut wordt, gaat het je gedrag sturen.’

(beeld Arie Kok)

Zijn Spreuken en Prediker te vergelijken met de teksten van de oude Griekse filosofen?
‘Wat hen bindt, is het verlangen naar wijsheid. In Plato’s dialogen worden de dingen ook van meerdere kanten bekeken, net als in Spreuken. Als je verzen uit Spreuken naast elkaar legt, spreken ze elkaar soms volkomen tegen. Er zit dus iets situationeels in. Prediker is meer van het schouwen, even gaan zitten en eens rustig kijken. Heeft het wel zin wat we doen? Daar hebben de Grieken het woord skhole voor, waar ons woord ‘school’ vandaan komt. Opmerkelijk is dat het ‘vrije tijd’ betekent, tijd om te denken, contempleren, aanschouwen. Filosofen waren mensen die de schaapjes op het droge hadden en tijd hadden om te schouwen. Bij de Prediker was dat ook zo, hij vraagt zich na alle succes in zijn leven af wat al dat zwoegen eigenlijk voor zin heeft gehad. Dat is een typisch filosofische vraag.’

In Wageningen geef je de leerstoel Christelijke Filosofie vorm door colleges voedselethiek te geven. Zo praktisch kan filosofie dus zijn, wijsheid over wat je eet?
‘Ik noem het inmiddels ethiek van landbouw en voedsel, ik wil productie en consumptie van voedsel graag bij elkaar houden. Er komt een mooie gemêleerde groep studenten op af, niet alleen christenen. Kern van mijn college is dat ik laat zien dat nadenken over voedsel alles te maken heeft met hoe je in het leven staat. Wat betekent het wat je op je bord hebt? Hoe kijk je ernaar vanuit je eigen levensbeschouwing?’

In het Jodendom zie je dat eten aan regels gebonden is en daardoor opgetild wordt tot iets sacraals. Zegt het christelijk geloof ook iets over wat we op ons bord hebben?
‘Dat wordt vaak miskend, doordat we een te modernistische invulling van rentmeesterschap hanteren. Descartes maakte onderscheid tussen de wereld van denken en de wereld van buiten. Het lichamelijke hoorde bij de wereld van buiten. De tegenstelling tussen mens en natuur hebben we als christenen overgenomen, maar is typisch modern. In de Bijbel heeft geloof alles met de akker te maken, met ons eten. Als we planten en dieren eten, maken we er via ons lichaam intens contact mee, dat zie je in de Bijbel ook terug. Niet voor niets vindt de ontmoeting met God en met elkaar rond de maaltijd plaats, denk aan het heilig avondmaal. Andere lichamen sterven om ons te voeden en er zal een tijd komen dat ons lichaam tot voedsel dient voor andere organismen. We zitten in een keten van eten en gegeten worden en zijn diep verweven met andere organismen. Ons leven is door en door aards, zo spreekt de Bijbel er ook over.’

Wat is je advies aan de lezer die zich deze zomer wil bezinnen op zijn of haar eetpatroon?
‘Stel jezelf eens de vraag: ben ik nog dankbaar voor mijn eten? En wat betekent het dat ik voor mijn eten bid en dank? Is de snelheid waarmee ik eet in lijn met de zorg die eraan besteed is? Eten is levenskunst. Ten tweede: wat ligt er precies op je bord? Als je vlees eet, doe het met mate en respect. Er is een dier gestorven, eet het daarom niet achteloos weg.’

Wat is je advies aan lezers die deze zomer tijd willen nemen om naar meer wijsheid te zoeken?
‘Niet zozeer om een stapel boeken te lezen. Stel jezelf vooral eens de vraag: waarom doe ik wat ik doe? Wat geeft echt betekenis aan mijn leven? Waartoe ben ik op aarde? Die vragen kunnen beangstigend zijn, maar ook het begin van verwondering, over mensen die je gegeven zijn, over de schepping waarin je mag rondlopen. Het zijn ook de vragen die Prediker zich stelt: wat voor nut heeft dat wat ik doe? Dan zal je ontdekken dat het leven iets moois heeft, een geheim bevat…’

Geïnspireerd? Neem een gratis proefabonnement op magazine OnderWeg of profiteer van onze kortingsactie op jaarabonnementen!

Over de auteur
Arie Kok

Arie Kok is journalist en tekstschrijver.

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Rolf Robbe
  • Beschouwing
  • Thema-artikelen
Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Peter Hommes
  • Reisbagage
  • Thema-artikelen

Reageer op dit bericht

Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief