Kerk, kolonialisme en slavernij

Bob Wielenga | 23 augustus 2023
  • Achtergrond
  • Blog

Ons Nederlandse slavernijverleden krijgt momenteel veel aandacht. Misschien dat de Black Lives Matter–beweging daaraan bijgedragen heeft. De moord op een zwarte man in Amerika, George Floyd, door een witte politieagent stond aan het begin van een van de laatste oplevingen tegen het witte racisme in Amerika en ver daarbuiten. Misschien heeft het ook ons witte bewustzijn in Nederland geprikkeld. De discussies rond Zwarte Piet of de toeslagenaffaire waarover zelfs een kabinet viel (Rutte III), maakten al veel los.

Kennis van zaken

Het is dit jaar precies honderdvijftig jaar geleden dat in 1873 de slavernij echt werd afgeschaft in de West-Indische gebieden van het Nederlandse koloniale rijk. Dat is wijd en zijd, van hoog tot laag, herdacht en gevierd, door wit en zwart, in de kerk en in het publieke domein.

Maar hoe nu verder? Hoe bouwen we bruggen tussen wit en zwart in ons land, in de stad en op het platteland? De tegenstellingen van het racisme overwinnen, vergeven en vergeven worden als zwarte en witte land- en rijksgenoten: het zal nog niet meevallen! Wit racisme zit diep en we zijn snel afgeleid.

Zou de kerk hier iets kunnen betekenen? Dat de christelijke politiek hier een taak heeft, is duidelijk. Maar als de kerk een woord heeft voor de wereld, dan zeker één voor eigen land waar de verzoening tussen wit en zwart nog maar net in de steigers staat. Maar wat gaat de kerk precies zeggen? Hoe kan haar boodschap aansluiting vinden bij wat zwarte mensen in ons land en in onze koloniën eeuwenlang, en soms nog, ervaren hebben? Het eerste wat nodig is, is kennis van zaken. Wat is er precies gebeurd in de koloniale tijd waaraan niet alleen de staat maar ook de kerk heeft bijgedragen? Als kerk kunnen we ons daar vandaag niet vanaf maken. Dat blijkt wel uit een boek dat pas verschenen is bij Kokboekencentrum (Utrecht 2023): Kerk, kolonialisme en slavernij. Verhalen van een vervlochten geschiedenis, onder redactie van Bente de Leede en Martijn Stoutjesdijk. Het is uitgegeven in de reeks ‘Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme na 1800’. Jaargang 31. Wat ik zo goed aan dit boek vind is dat de elf medewerkers proberen juist aan het perspectief van de gekoloniseerden en de tot slaafgemaakten recht te doen. Niet alleen een wit maar ook een zwart perspectief. Multiperspectiviteit heet dat!

Koloniale kerk

Wat mij opviel bij lezing van dit boek is hoe sterk kerk (Nederlands Hervormde Kerk/NHK) en kolonie met elkaar verstrengeld waren, al vanaf de 17e eeuw. Waar we ook zijn in ons koloniale rijk, de kerk maakte deel uit van het koloniale bewind. Het gereformeerde geloof werd verspreid, maar wel in het koloniale gewaad dat de kerk aangereikt kreeg van de handelscompagnie (VOC of WIC) die namens de Nederlandse Republiek juridisch, fiscaal en maritiem de macht uitoefende. De kerk was er dan ook eerst voor de geestelijke verzorging van het personeel van de compagnie. Zij waren de leden van de kerk en bepaalden in belangrijke mate haar koers. De kerk was er voor de witte mensen en niet voor de zwarte slaafgemaakten en de oorspronkelijke, zwarte bewoners van de kolonie. De compagnie gebruikte de kerk, met haar volle medewerking, om de kolonie onder controle te houden. Op Ceylon (Sri Lanka) bij voorbeeld, was de bevolkingsregistratie een taak van de kerk die het doopregister bijhield en de huwelijken registreerde. Ook via de door de kerk georganiseerde scholen en seminaries hield de overheid (VOC) de bevolking stevig in de hand. Jaarlijks werden alle kerken en scholen bezocht om te zien of alles nog ging naar de wensen van de koloniale overheid. Samen met de kerk regelde de VOC het leven op Ceylon. Het artikel van Bente de Leede verschaft deze informatie.

In Suriname (San A Jong) was de oorspronkelijke kerk (NHK) alleen voor witte mensen. Pas veel later werd zendingswerk onder de zwarte Surinamers opgezet door de Evangelische Broedergemeente (EBG). Maar centraal in haar prediking stond niet de lichamelijke vrijheid maar de geestelijke. Al was je lichamelijk slaaf, geestelijk kon je vrij worden – van de macht van de zonde. Vrij in Christus! De EBG was er voornamelijk voor de zwarte inwoners, terwijl de NHK de witte bediende. Het was je zuiverste apartheid, zij het avant la lettre.

Kerk als handlanger

De zendeling leerde ons bidden. Terwijl wij baden, stalen de kolonisten ons land. Dit is een bekende klacht die in Afrika zwarte gelovigen inbrengen tegen de koloniale zending. De zendeling werd gevolgd door de koopman en de soldaat. De kerk als handlanger dus van de koloniale machthebbers en niet alleen maar als brenger van de blijde boodschap. We kunnen dat gewoon niet ontkennen. God dank heeft zelfs de koloniale zending nog vruchten voortgebracht voor het Koninkrijk van God.

 

Terwijl wij baden, stalen de kolonisten ons land

Laten we ook vooral niet vergeten dat overal in het Nederlandse koloniale rijk slavenhandel en slavernij bloeiden en veel geld opbracht. Ook de kerk  steunde dat, onder andere met de Cham-theologie (Stoutjesdijk). Zij profiteerde ook van de winst. Het past ons als witte nazaten en erfgenamen van de slavenmakers en -houders eerst het hoofd te buigen en er het zwijgen toe te doen. Daarna zoeken we Gods aangezicht en een weg naar onze zwarte broeders en zusters om te zien of, en hoe, wij voor hen nog iets zouden kunnen betekenen. Maar in elk geval houdt de kerk de discussie gaande – ook in het publieke domein wanneer daar de interesse misschien al lang weer verdwenen is.

Bente de Leede en Martijn Stoutjesdijk hebben voor een boek gezorgd dat we beslist moeten lezen, willen we geïnformeerd aan de discussie mee kunnen doen. Ik hoorde trouwens dat er momenteel een groot academisch onderzoek gaande is naar de rol van de kerk tijdens de slavernij. Hoe meer kennis, hoe beter. Hoe meer kennis, hoe meer verantwoordelijkheid!

Over de auteur
Bob Wielenga

Ds. Bob Wielenga is emeritus predikant van de NGK Kampen en woonachtig in Zuid-Afrika.

Wat kan er in een kerkgebouw? reflectievragen

Wat kan er in een kerkgebouw? reflectievragen

Jorien Holsappel
  • Beschouwing
  • Thema-artikelen
Macht en misbruik in de kerk

Macht en misbruik in de kerk

Frank Schneider
  • Beschouwing
  • Thema-artikelen

Reageer op dit bericht

Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief