‘Laten we minder in ons hoofd zitten’

Benno van der Toren (1966) kan moeilijk anders dan door de bril van de wereldkerk naar Nederland kijken. Acht jaar werkte hij in de Centraal Afrikaanse Republiek en acht jaar aan Wycliff Hall, een Anglicaans college in Oxford. In zijn werk als hoogleraar interculturele theologie aan de PThU kijkt hij ook met de blik van de wereldkerk naar de missionaire vragen die in Nederland spelen. Wat ziet hij als het gaat om de aandacht voor het werk van de Geest in de Nederlandse kerken?

Wat zie je in Nederland als het gaat om het werk van de Geest?

‘In het Westen is de aandacht voor het werk van de Geest vaak ondergesneeuwd. Dat is in de katholieke traditie zo, in de gereformeerde traditie krijgt de Geest wel een heel eigen plaats, maar sterk gefocust op Christus, op het brengen van mensen bij Christus. In de heiligingsbeweging verandert er al iets, daar wordt de Geest meer verbonden met heiliging. Hij verandert levens.’

Wat zie je wereldwijd gebeuren?

‘In de wereldkerk zie je grofweg twee manieren waarop de Geest een belangrijke plek krijgt. In de Oosterse orthodoxie verwijst de Geest niet alleen naar Christus, maar men benadrukt tegelijk dat Christus de Geest geeft. De Geest is er dan niet alleen om Christus, maar Christus ook om de Geest. Dat is een belangrijke bijbelse lijn. Johannes de Doper zegt zelf: Ik ben gekomen om te dopen met water, maar Hij die na Mij komt zal jullie dopen met de heilige Geest en met vuur. Toen Jezus van de aarde vertrok, gaf Hij de Geest als de vernieuwende kracht van de schepping.

De tweede lijn is te zien in de pinksterkerken, die op dit moment de sterkst groeiende christelijke traditie vormen, misschien wel de sterkst groeiende ooit. Ruim honderd jaar geleden is de groei van de pinksterkerken begonnen, nu tellen ze zeshonderdmiljoen mensen wereldwijd. In de tussentijd zijn veel protestantse en katholieke kerken in Afrika ‘gepentecostaliseerd’. Dat zien we in Nederland bijvoorbeeld bij New Wine gebeuren. De Geest heeft daar ook een veel bredere rol dan alleen ons te helpen Christus te omarmen. Christus is ook degene die door de Geest geneest en bevrijdt en de Geest is daarmee het onderpand van het nieuwe leven dat komt.’

De heilige Geest is het onderpand van het nieuwe leven dat komt

New Wine is vooral actief in de kerken waarin OnderWeg wordt gelezen. Hoe duid je hen?

‘De kracht van een traditie is vaak ook haar zwakte. De gereformeerden hebben de nadruk altijd sterk gelegd op dat we van genade leven, er hoeft niets van ons te komen. Dat is tegelijk ook haar zwakte. Het geloof werd daardoor vaak verwoord als iets wat buiten ons ligt, wat een verklaring is over ons zijn, zelfs als je daarvan niets merkt. Daarin zit een zekere bevrijding, vooral als je uit een traditie komt waarin je voortdurend naar jezelf moet kijken of er al genoeg in je gebeurt. Ik kom daaruit. Maar het betekent ook dat wedergeboorte een soort verklaring van je leven wordt zonder dat het je echt raakt. Terwijl God mensen wil veranderen, hoeven we niet te blijven wie we zijn. Daarin levert New Wine haar bijdrage, door te benadrukken dat God wil bevrijden, genezen en vernieuwen. Zij ontkent zeker niet dat er altijd gebrokenheid en pijn blijft bestaan, je mag je desondanks naar het nieuwe uitstrekken en de tekenen ervan zien.’

Is de waterscheiding tussen Pinksteren en gereformeerd inmiddels voorbij?

‘Hoe dat in de NGK is, daarover kan ik niet oordelen. We leven sowieso in een tijd waarin groepen minder gescheiden van elkaar leven. De verzuiling is wel zo’n beetje voorbij, ook de laatste kerkelijke zuilen zijn aan het vervagen. Mensen lezen veel meer van elkaar, bezoeken dezelfde conferenties. Ze beperken zich niet meer tot wat de eigen voorlieden geschreven hebben. Er is dus überhaupt veel beïnvloeding over en weer en dat is goed. Ik zie nog wel steeds nadrukkelijk accentverschillen. Gebeurt Christus aanvaarden alleen buiten jou en moet je verder niet te veel verwachten of mag je je ook uitstrekken naar meer?’

In hoeverre lijkt het charismatische bij ons op die omvangrijke stroming in de wereldkerk?

‘In Europa is de charismatische beweging gemiddeld vrij tam, vrij bescheiden. Ze heeft ook de neiging die elementen van het charismatische op te nemen die wij in het Westen gemakkelijker kunnen integreren in onze beleving van de werkelijkheid. Als het over genezing gaat, denken wij vooral aan innerlijke genezing. Wat ik ook heel belangrijk vind, maar we vinden het wat enger worden als er ook daadwerkelijk lichamelijke genezingen plaatsvinden. Wij denken nogal in een natuurkundige werkelijkheid die we ook ervaren als gesloten. Als christenen zijn we geen sciëntisten, we geloven niet dat alleen de wetenschap bepaalt wat waarheid is. Maar we vinden wel dat het christelijk geloof zich moet verantwoorden ten opzichte van de natuurwetenschappelijke werkelijkheid. Om een concreet voorbeeld te noemen: we bidden vaak om genezing, maar op het moment dat de dokter verklaart dat de patiënt ongeneeslijk ziek is, gaan we bidden voor vrede en moed. In de meeste kerken is dat zo. Blijkbaar zien we twee categorieën die we strikt scheiden: innerlijke genezing en uiterlijke genezing. In de Afrikaanse beleving van de werkelijkheid grijpen Geest en natuur veel meer op elkaar in. Wat wij als een wonder zien, is ook erg bepaald door de natuurwetenschappelijke benadering en dan zijn het in onze ogen misschien niet zo veel wonderen. Maar dat wil niet zeggen dat de wereld niet vol wonderen zit, die ook heel nadrukkelijk met ons fysieke bestaan te maken hebben. De Geest helpt ons Gods aanwezigheid in deze materiële werkelijkheid op een heel nieuwe manier te ervaren.

Wij duiden Gods invloed op de werkelijkheid vaak in termen van moraal of zingeving. Dat heeft echter niets te maken met hoe de werkelijkheid zelf is. Als het gaat over voorzienigheid, denken we vanuit God de Schepper. Veel minder vanuit de Geest, die heel de schepping doorademt. Die sinds Pinksteren ook het onderpand is, de eersteling, het begin van de oogst. Die Geest is er al. Dan zou ik vandaag ook willen zoeken naar een andere manier om Gods aanwezigheid in het leven te ervaren, waardoor we misschien meer afstand nodig hebben van ons westerse wereldbeeld, waarin het fysieke en geestelijke zo sterk gescheiden is.’

Wij wonen als protestanten erg in ons hoofd toch?

‘Ja, ik ook trouwens. Dat leren we ook niet zomaar af, zelfs niet als je jaren in Afrika woont. Daar ontdek je vooral hoe diep het in je zit. Toen ik in de Anglicaanse traditie functioneerde, heb ik de waarde van de sacramenten leren zien. Die helpen ook om minder in je hoofd te zitten. In de Anglicaanse kerk heb je trouwens drie stromingen. Een die sterk charismatisch is, een die zich op de prediking richt en de meer sacramentele, liturgische stroming. Maar je ziet ook mooie voorbeelden van mensen die de drie stromingen met elkaar proberen te verbinden. Als we dat meer zouden doen, zou het helpen om de Geest niet alleen te verbinden met het bijzondere, maar ook met het gewone. In de sacramenten, in brood en wijn en in water is God aanwezig en communiceert Hij met ons. Hij is dus in het materiële aanwezig. In het zingen van een lied, in het knielen, in de sacramenten, raakt Hij ons aan. Dat is echt wat anders dan de traditie waarin we zeggen: we reflecteren op de schepping en de Bijbel en komen zo tot de ontdekking dat God bestaat.’

Stel dat je morgen de verzamelde Nederlandse kerkleiding zou mogen toespreken, wat zou je advies zijn?

‘We maken er vaak een potje van, maar Jezus blijft geweldig. God is door Jezus en door de Geest aan het werk. Laten we ons daarvoor openstellen, en nieuwsgierig zijn. De traditionele manier van kerk-zijn zal op veel plekken echt nog wel even doorgaan, die heeft ook zijn eigen kracht. Zelf ben ik meer gaan geloven in de kracht van kleine, hechte gemeenschappen die een ander leven laten zien. Overhoop in Utrecht is daarvan een goed voorbeeld (zie pagina 32), in Nieuwegein zijn wij betrokken bij een nieuwe woongemeenschap. Om echt anders te leven en tegelijk de deuren naar de wereld open te zetten. In de Anglicaanse kerk zeggen ze dan: roots down, walls down. Als je diepgeworteld bent, heb je de muren niet meer nodig.’