Geloofsbelijdenis van Nicea

In dit nummer van OnderWeg duiken we in de geloofsbelijdenis van Nicea. Deze tekst is eeuwenlang wereldwijd uitgesproken en helpt om het geloof onder woorden te brengen. We presenteren de tekst, afgewisseld met korte reflecties. Voor verdere verdieping verwijzen we naar de thematische artikelen in dit nummer en bieden we bij elk onderdeel een vraag aan voor persoonlijke overdenking of groepsgesprek om beter te begrijpen of je dieper te verwonderen.

‘Wij geloven in één God, de almachtige Vader, Schepper van de hemel en de aarde, van alle zichtbare en onzichtbare dingen’.

 ‘Wij’: geloof is iets dat ons samenbindt. In de Griekse tekst van de geloofsbelijdenis staat de meervoudsvorm: wij geloven. Dat schept verbondenheid: je spreekt uit wat je samen deelt. In de liturgie is dat vaak vertaald als ik geloof, wat benadrukt dat het ook persoonlijk moet worden. De kracht van het ‘wij’ is dat je kunt leunen op het geloof van anderen als dat van jou wankelt. Al 1700 jaar klinkt deze tekst wereldwijd uit de mond van Christuszoekers.

‘één’: God is Een. Er is geen andere God. Hierin hoor je de echo van de woorden van Mozes die binnen het jodendom een kernachtige belijdende tekst zijn: ‘Luister Israël: de HEER, onze God, de HEER is de enige!’ (Deuteronomium 6:4). Eén God betekent dat Hij betrouwbaar is, iemand uit één stuk. Geen versnipperde of tegenstrijdige machten, maar Eén die alles draagt. Dat betekent niet dat Hij beperkt is tot één plek, maar wel dat niet alles zomaar als goddelijk benoemd mag worden.

‘Vader, Zoon, Geest’: de belijdenis is trinitarisch. Wij geloven in Vader, Zoon en Geest. Elke persoon wordt apart genoemd, maar ze zijn onlosmakelijk verbonden. Het mysterie van de drie-eenheid is niet te doorgronden, enkel te belijden. Zo laat God zich kennen: in onderlinge liefde en gelijkwaardigheid.

Vragen voor gesprek of overweging

• Wanneer heb jij het geloof van anderen nodig gehad om zelf te kunnen blijven geloven?
• Wat betekent het voor jou dat je in de kerk niet alleen gelooft?
• Wat roept de uitspraak ‘God is één’ bij jou op?
• Hoe geeft het je houvast dat God niet verdeeld of tegenstrijdig is?
• Welke beelden of woorden helpen jou om iets van de drie-eenheid te begrijpen?
• Hoe zie je de samenwerking tussen Vader, Zoon en Geest terug in jouw geloofsleven?

‘En in één Here Jezus Christus, de eniggeboren Zoon van God, geboren uit de Vader voor alle eeuwen, God uit God, Licht uit Licht, waarachtig God uit waarachtig God; geboren, niet geschapen, één van wezen met de Vader; door Hem zijn alle dingen geworden.’

De belijdenis neemt hier afstand van priester Arius die stelde dat Jezus wel uit God geboren was, maar niet van hetzelfde wezen als de Vader. Nicea zegt juist: Jezus is één van wezen met de Vader. Het is een bijna filosofische tekst, maar raakt aan de kern. Je kunt hierover meer lezen in de bijdrage van Hans Burger (zie de rubriek schijnwerper en het dubbelinterview, redactie).

Vragen voor gesprek of overweging

• Wat betekent het voor jou dat Jezus helemaal God en helemaal mens is?
• Waarom is het belangrijk dat Jezus van hetzelfde wezen is als de Vader?

‘Ter wille van ons mensen en van ons behoud is Hij neergedaald uit de hemel en vlees geworden door de heilige Geest uit de maagd Maria en is een mens geworden.’

‘Ter wille van ons mensen en ons behoud’: dogmatiek heeft soms het imago pietluttig te zijn. Waarover gaat het? Hoe het zit met het ‘wezen’. Maar Nicea zegt dat het ergens over gaat. Het is voor ons behoud. Als Jezus geen God was, had Hij dan wel het offer kunnen brengen om de schepping te herstellen? Als Hij geen mens was, had Hij dan wel kunnen meevoelen en in onze plaats kunnen offeren? Het is nodig dat Jezus zowel God als mens is.

‘vlees geworden’: proef je de verwondering? We beschrijven: ‘Door de Geest, uit de maagd’, maar het blijft een wonder. Wie had verwacht dat God zich zo met ons zou identificeren? Meer ‘terwille van ons mensen’ kun je niet zijn.

 Vragen voor gesprek of overweging

• Wat hoor jij in het zinnetje ‘ter wille van ons mensen en ons behoud’?
• Welke plek neemt Maria (niet) in in jouw geloofsleven?

‘Hij is ook voor ons gekruisigd onder Pontius Pilatus, heeft geleden en is begraven. Op de derde dag is Hij opgestaan overeenkomstig de Schriften. Hij is opgevaren naar de hemel, zit aan de rechterhand van de Vader en zal in heerlijkheid weerkomen om te oordelen de levenden en de doden. En zijn rijk zal geen einde hebben.’

‘gekruisigd (…) geleden (…) begraven’: een korte weergave van Jezus’ levensverhaal. Geworteld in de geschiedenis van deze planeet. Bijzonder dat opeens de Romein Pilatus wordt genoemd. Als een historisch anker: echt gebeurd, in onze tijdlijn. Een onderstreping ook dat Jezus aan de heidenen overgeleverd zou worden. Gelukkig loopt het verhaal niet dood.

‘opgestaan, overeenkomstig de Schriften’: luister je een muzikale versie van het Credo, dan slaat hier de muziek om. Opgestaan (Latijn: Et resurrexit). Hier beginnen de stemmen te jubelen. Er klinkt ook iets triomfantelijks in het vervolg: God had het voorzegd, dit was geen uit de hand gelopen foutje. Nee dit is wat volgens de Schrift geprofeteerd was. Het was nodig en het is ook goed zo!

‘en zal in heerlijkheid weerkomen’: het verhaal is nog niet klaar. Er komt nog meer aan. Een eindoordeel en een eindeloos rijk.

Vragen voor gesprek of overweging

• Bij de opstanding gaan in de muziek alle registers open. Hoe is dat bij jou? (Zie ook 1 Korintiërs 15:19).

‘En in de heilige Geest, die Here is en levend maakt, die van de Vader en de Zoon uitgaat, die samen met de Vader en de Zoon aangebeden en verheerlijkt wordt, die gesproken heeft door de profeten.’

‘die Here is en levend maakt’: de synode van Nicea in 325 had deze passage over de heilige Geest niet. Deze passage is toegevoegd en vastgesteld op de synode van Constantinopel. Nadat de kerk de woorden had gevonden om te zeggen dat de Zoon evenveel God is als de Vader, wordt dat hier ook van de Geest gezegd. De Geest is niet minder God dan de Vader of de Zoon. Hij verdient dezelfde lof en aanbidding.

‘en de Zoon’: waar komt de Geest vandaan? De Geest gaat uit van de Vader en de Zoon. Deze laatste drie woorden zijn controversieel. Op deze toevoeging (het filioque) is de kerk van Rome en Byzantium officieel gescheurd. Binnen het westelijke deel van het rijk wilde dit onschuldige Latijnse woord niets meer zeggen dan wat Jezus zelf ook zegt, namelijk dat hij na zijn hemelvaart de Geest zal sturen.

De Oosters-orthodoxe kerken nemen het de latijnsprekende kerken kwalijk dat dit is toegevoegd. Omdat dit het idee geeft dat de Geest voor zijn goddelijkheid afhankelijk is van zowel de Vader als de Zoon. Maar we moeten niet menselijk of hiërarchisch denken. De Geest is niet ondergeschikt, maar waait waarheen hij wil.

Dwars door dit theologische meningsverschil loopt ook een machtsstrijd tussen de kerken van Rome en Constantinopel. Theologie is niet altijd mooi.

Vragen voor gesprek of overweging

• Welke rol speelt de heilige Geest in jouw spiritualiteit?

‘En één heilige, algemene en apostolische kerk.’

‘algemene’: Het Griekse woord ‘katholiek’ betekent ‘over het geheel.’ De katholieke kerk is dus dat wat over het geheel genomen, alle tijden, alle plaatsen, is geloofd. Dan ben je katholiek. Ik ben niet rooms, maar wel katholiek, want onderdeel van die universele kerk. Dat is ook pijnlijk om te zeggen in een kerk die zo verscheurd is. Hoezo ‘heilig’? Desondanks doet de kerk iets heel bijzonders als ze deze belijdenis in de mond neemt. De kerk is, als ze in Christus is en de apostelen volgt, één. Net als God. We zijn niets beter dan wie ook, maar we zijn van God. De kerk is heilig, omdat ze van God is. Anders niet.

‘Wij belijden één doop tot vergeving van de zonden.’

 ‘één doop’: zie Efeziërs 4:3-6. Een onderstreping van het unieke en het eenmalige, want het is volbracht. Bij de doop werden we als mens verbonden aan de naam van de drie-enige. Ook in de eerste belijdenisvraag (formulier NGK) komt dat samen: ‘Geloof je in God de Vader, schepper van hemel en aarde, en in Jezus Christus, zijn Zoon, onze Heer, en in de heilige Geest die levend maakt, de God van je doop, de drie-enige God die liefde is?’

 Vragen voor gesprek of overweging

• Wat is voor jou de waarde van je doop?

‘Wij verwachten de opstanding van de doden en het leven van de komende eeuw.’

‘opstanding van de doden’: op de begraafplaats is mijn geloof altijd het sterkst. Zo vaak klonken deze woorden bij een open graf. Dan is de kerk hierboven en beneden even verbonden. Wat een krachtig en tegendraads gebruik is dat eigenlijk! Je doet echt iets als je deze belijdenis op je lippen neemt. Terwijl je geliefde voor je ligt, gestorven, begraven, neergedaald in de grond. Soms komt bij zulke tegendraadse handelingen mijn gevoel in opstand, maar toch geloof ik in de opstanding.

‘komende eeuw’: iets om naar te verlangen. Omdat er hier te veel niet klopt. Vanwege de heimwee die ik meedraag,  omdat ik voel dat we leven in ‘paradise lost’. Maar het leven gaat ergens naartoe. Het mag en moet geleefd worden en er kan hopelijk ook genoten worden, maar het koerst aan op de komende eeuw. Het zuchten uit Romeinen 8 is ook een zuchten van verlangen.

Vragen voor gesprek of overweging

• Lees de beschouwing van Marinus de Jong. Stel je voor hoe daar veel verminkte kerkleiders bij elkaar zaten. Zij vonden het belangrijk om te geloven dat Jezus mens geworden is. Dat Hij net als ik een lichaam heeft en dat deze lichamen opgewekt zullen worden.
• Herken je de uitspraak: ‘Op de begraafplaats is mijn gelijk altijd het sterkst’?
• Welke rol speelt heimwee en het uitzien naar wat nog komt in jouw leven?

‘Amen.’

Amen: het ‘wij geloven’ kernachtig samengevat. Mooi om bij liturgisch gebruik in ieder geval dit woord samen uit te spreken.