Luisteren in de kerk: van cursus tot crisispastoraat

Luisteren in de kerk: je heb het nodig in het pastoraat. Leren luisteren naar elkaar is onontbeerlijk in een situatie van meningsverschillen. En veel tijd nemen om te luisteren is absolute noodzaak in crisissituaties waarin gemeenteleden hun gevoelens van verdriet of verbijstering willen uiten. Drie voorbeelden waarin kerkelijke gemeenten luisteren centraal zetten.

NGK De Ontmoeting, Voorthuizen-Barneveld

Het klinkt mooi: zó goed naar anderen luisteren dat je hen helpt te veranderen. Volgens pastor en trainer Bert Bakker kan het. Hij schreef er het boek Anderen tevoorschijn luisteren over. De NGK De Ontmoeting in Voorthuizen-Barneveld gaf de afgelopen jaren drie keer een training naar aanleiding van het boek. Meer dan dertig gemeenteleden, vaak betrokken bij pastoraal en missionair werk, volgden de cursus.

Ton Veldhuizen, zelf ook actief als trainer en coach, was één van hen en gaf de cursus later ook zelf, samen met Erik-Jan Smits. ‘Het idee kwam van het missionaire team in onze gemeente. Zij wilden mensen toerusten die met anderen in gesprek kwamen. Ik was voorzitter van het pastorale team. We besloten dat deze cursus voor ieder gemeentelid waardevol zou kunnen zijn.’

‘Dus je vond de dienst vandaag niks?’

‘Communicatie is een lastig ding’, vervolgt hij. ‘Goed luisteren is de basis van contact maken. Het zorgt ervoor dat mensen zich gezien voelen. En daardoor zijn mensen sneller bereid om meer te delen. Je krijgt er diepere gesprekken door. Bij deze cursus leerden we dat een goed gesprek begint met acceptatie van de ander zoals hij of zij is. Stel je oordeel uit en wees aanvaardend, benieuwd en respectvol. In het gesprek kun je vervolgens reflecteren op wat de ander zegt. Als je dat goed doet, ontdekt die ander dat zijn verhaal ertoe doet en dat hij er zelf toe doet. Er ontstaat ruimte om te praten over de dingen waarmee de ander bezig is, over zijn wensen en verlangens. In het ideale gesprek ontdekt de ander zelf zijn mening en zijn wensen. Je kunt hem of haar daarbij helpen door te reflecteren en vragen te stellen.’

Klacht

De cursus ‘Anderen tevoorschijn luisteren’ werd vorig voorjaar voorlopig voor het laatst gegeven in Voorthuizen-Barneveld. Behalve NGK-leden deed ook een groep gemeenteleden van de lokale hervormde kerk mee. Veldhuizen: ‘Eén van de technieken is dat we een gesprek op papier houden. Iemand legt de ander een vraag voor op papier, de ander schrijft zijn reactie eronder en zo gaat het een paar keer heen en weer. Het kan heel confronterend zijn om je eigen reactie op papier terug te lezen.’

Ook als een gesprek heel anders begint, bijvoorbeeld met iemand die de kerkdienst veel te uitbundig vond, kun je vragenderwijs echt verder komen, denkt Veldhuizen. ‘Je zou op zo’n klacht heel makkelijk kunnen reageren met: “Dus je vond de dienst vandaag niks?” Maar dan sla je het gesprek meteen dood. Je kunt ook zeggen: “Vertel eens.” Geef daarna terug wat de ander zegt en haak erop in. Vraag of je iets mag vertellen vanuit je eigen ervaring. Als de ander daarvoor toestemming geeft – en dat gebeurt eigenlijk altijd – kom je verder met elkaar.’

GKv Wezep

De GKv Wezep volgde de afgelopen maanden een gemeentetraject voor de bezinning op vrouwen in het ambt. Aanleiding was het besluit van de GKv-synode om vrouwen toe te laten tot alle ambten. Goed luisteren stond voorop in het traject, vertelt kerkenraadsvoorzitter Harry Nijkamp. ‘We hebben echt de tijd genomen. Zorgvuldigheid gaat voor snelheid. Op een eerste gemeenteavond hebben we kennisgemaakt met het thema. Hoe zit het met de exegeses, de visies op de ambten, de context waarin Bijbelteksten staan en de cultuur van deze tijd? We vonden het belangrijk om verschillende zienswijzen te behandelen en hebben daarover in groepjes doorgesproken. In die groepjes is heel goed naar elkaar geluisterd.’

Op twee vervolgavonden verdiepten gemeenteleden zich verder in het synodestandpunt en het klassieke standpunt over vrouwen in het ambt. Nijkamp: ‘Veel mensen hebben over dit onderwerp een duidelijke mening: er zijn stellige voorstanders en tegenstanders. Maar ik sprak ook veel gemeenteleden die zeggen: “Het is een ingewikkeld onderwerp, ik weet het niet precies.” Het stellige weten is bij velen in de loop van deze drie avonden wat minder stellig geworden.

‘We hebben de inhoud van die avonden echt op zijn beloop gelaten’

We zijn doelbewust niet begonnen met meningen, maar met luisteren. We hopen dat daardoor begrip is ontstaan voor beide visies. Dat krijgen we na drie avonden ook terug. Ik ben ervan overtuigd dat zich dit in de loop van het proces zal uitbetalen. Als kerkenraad gaan we ons nu bezinnen op een voorlopig besluit. In maart/april zullen we met dat standpunt naar buiten komen. Wat dat ook zal zijn, er is intussen over en weer meer begrip gekomen.’

Het Praktijkcentrum in Zwolle was adviseur tijdens het proces van luisteren, verdiepen en nadenken, vertelt Nijkamp. ‘We hebben voor de groepsbesprekingen verschillende werkvormen toegepast. We vonden het belangrijk dat er goed naar elkaar geluisterd werd. Daar hoort bij: samenvatten, doorvragen en vooral niet oordelen. Ik zie dit proces ook als een oefening in het omgaan met verschillen, in gemeente zijn. Hoe kunnen we leren omgaan met verschillende opvattingen? Hoe kunnen we elkaar in liefde accepteren met alle verschillen die erbij horen? Ik denk dat we daarin nu al veel hebben geleerd.’

GKv Zeewolde

Op 12 november 2017 overleed Laura (19) door zelfdoding. Laura was lid van de GKv Zeewolde, een gemeente vol jongeren. Ook andere jongeren kampten met depressieve klachten of gevoelens van eenzaamheid. Predikant Pier Poortinga: ‘Het was snel duidelijk wat we moesten doen. Ik wilde er voor het gezin zijn en onze jeugdcoaches en jeugdouderlingen richtten zich op de grote groep jongeren in de kerk.’

‘Van het boek Morgen zal het Pasen zijn van A.F. Troost heb ik geleerd dat een predikant een vriend voor even is’, vertelt Poortinga. ‘Op het moment dat iemand je nodig heeft, ben je er helemaal. Daarna bouw je het weer af naar een normaal contact. Zo heb ik het in de week van Laura’s overlijden gedaan. Elke dag was ik wel bij het gezin. Praktisch heb ik ze uit de wind gehouden door onder meer een deel van de contacten met de begrafenisondernemer voor mijn rekening te nemen. En ik heb heel veel geluisterd. Luisteren en dan teruggeven wat ze zelf vertellen. Zo beleef je samen wie Laura was. En ook dat God erbij is in zo’n week. Je beleeft het, je ontdekt het, zonder dat je het echt allemaal hoeft te benoemen.’

Petra Walinga – moeder van Laura – blikt op die week terug. ‘De predikant was er elke dag, hij liep de hele week letterlijk met ons mee. Het feit dat hij er was, vond ik belangrijk, net als de praktische steun. Dat was wat we nodig hadden.’

Oor

Intussen had jeugdouderling Wouter Nederveen in overleg met de predikant besloten dat de jeugdsoos in Zeewolde alle avonden open zou gaan. ‘Ik las het bericht zondagavond laat. Ik heb er de hele nacht over liggen piekeren. Er zijn best veel jongeren over wie we zorgen hebben, vaak omdat ze depressief zijn. Dat speelde ook bij Laura. Ik had toevallig die week vrij. Maandagochtend heb ik in de groepsapp van jeugdouderlingen en -coaches het idee gedeeld om de soos alle avonden van de week te openen. Het leek mij belangrijk om een plek te hebben waar de jongeren elkaar konden ontmoeten om hun verdriet te delen.

Petra Walinga begon na de zelfdoding van haar dochter een blog. ‘Ik laat zien en voelen hoe het is om te rouwen.’ (beeld Hannah Olinger/Unsplash)

Laura lag goed in de groep. Ze had anderhalf jaar eerder belijdenis gedaan en veel jongeren kenden haar goed. We hebben de inhoud van die avonden echt op zijn beloop gelaten. Er stond een tafel met een foto van Laura, kaarsen en een boekje om iets in te schrijven. Voor de rest draaide alles om tijd en aandacht. We hebben de jongeren de ruimte gegeven om hun eigen verdriet te beleven. Als groep gemeenteleden met hart voor jongeren waren wij er om een luisterend oor te geven.

Vooral op de eerste avond was het heel belangrijk om gewoon maar te luisteren, en zo nodig een arm om iemand heen te slaan. Het verdriet moest eruit. Op zo’n moment draait het niet om mooie woorden. We hebben vooral een luisterend oor geboden. Verder speelden er onder jongeren veel vragen. Waarom doet ze zoiets? Zijn wij tekortgeschoten? Hadden we meer moeten doen? Ik wist dat zulke vragen zouden komen. Het waren vragen die wij als jeugdouderlingen onszelf ook stelden. Ik heb tegen de jongeren gezegd: “Je mag die vragen stellen. Maar val jezelf niet te hard.”

Een dag later stond de avond al meer in het teken van herinneringen ophalen. We keken onder meer een filmpje van Laura. In de loop van de week werd het rustiger op de soos. Zaterdags was de begrafenis. Meteen daarna was de soos nog open, maar er kwam niemand meer. Ik heb dat ervaren als: “Zo is het goed geweest.” Maar luisteren naar de jongeren blijven we natuurlijk doen.’

Blog

Petra Walinga heeft na de begrafenis van Laura de regie over het krijgen van bezoek genomen. ‘Er was heel veel medeleven vanuit de gemeente, maar ik dreigde overspoeld te worden door alle bezoek. In overleg met Pier heb ik dat gecommuniceerd naar de gemeente. Iedereen reageerde er goed op, ik kreeg vervolgens vooral heel veel post.

Ik heb ervoor gekozen om in kleine kring te praten. Met broers, zussen en een aantal vrienden. Bij hen doe ik mijn verhaal, zij luisteren naar me. Daarnaast houd ik een blog bij. Dat is voor mij een belangrijke uitlaatklep, het helpt me om te verwerken. Nu Laura is overleden, zou ik op de bank kunnen gaan zitten met een houding van: het leven heeft geen zin meer, het hoeft allemaal niet meer. Maar daar word ik niks beter van.

Omdat er veel moeilijke dingen in mijn leven gebeuren en ik ervan uitga dat God een plan heeft, ga ik juist op zoek naar zingeving. Dat doe ik onder meer door het schrijven van deze blog. Ik blog in de eerste plaats voor mezelf. Ik laat zien en voelen hoe het is om te rouwen. In tweede instantie blog ik ook om mensen troost of herkenning te geven. Ik merk aan de reacties via Facebook dat mijn blog helpend kan zijn voor mensen die dit ook hebben meegemaakt.’