‘De spanning die in het avondmaal zit, moet je niet willen oplossen’

Elze Riemer | 28 maart 2020
  • Interview
  • Thema-artikelen

‘Je kunt het avondmaal niet in woorden vangen, je moet het gewoon doen’, stelt Jasper Bosman (33, GKv) die binnenkort in Kampen op dit onderwerp hoopt te promoveren. Zijn onderzoek resulteerde in een proefschrift: Celebrating the Lord’s Supper in the Netherlands. Bosman wil met zijn proefschrift predikanten en kerken inspireren om ruimte te geven aan de beleving van het avondmaal.

Jasper Bosma. (beeld Hanna Klop)

Jasper Bosma. (beeld Hanna Klop)

De viering van het avondmaal is te vergelijken met het zingen van een lied, zegt Jasper Bosman. ‘Het avondmaal zegt veel meer dan in woorden is uit te drukken. Dus ik zou predikanten vooral op het hart willen binden: timmer de beleving van het avondmaal niet dicht met de woorden die je eraan geeft. Wees zorgvuldig en beknopt als het gaat om tekst en uitleg; het is een mystieke beleving die ruimte vraagt. Ik heb niets tegen formulieren, maar ik heb toch aardig wat gemeenteleden gesproken die zeiden: “als we tien minuten lang zo’n formulier aan het lezen zijn, heb ik moeite om daarna nog wat te ervaren.” De leer van het avondmaal hoef je niet elke keer samen te vatten op het moment dat je het viert. Je kunt het ook bewaren voor een cursus of leerdienst. Niet het vele is goed, maar het goede is veel, iets dat geldt voor alle elementen in een dienst. Je bespreekt ook niet eerst een lied uitgebreid voordat je het gaat zingen. Je zingt het en laat de woorden het werk doen. Zo is het ook met het avondmaal; laat het maar gebeuren.’

Een van je aanbevelingen is om wekelijks het avondmaal te gaan vieren. Waarom? Zitten mensen daarop te wachten?
‘Als je het avondmaal een vaste plek geeft in de eredienst kan het daadwerkelijk landen in je lichaam en leven en zal je beleving ervan rijker worden. Daar ben ik echt van overtuigd. Het avondmaal is een ritueel en herhaling versterkt de betekenis van rituelen. Daarnaast: God heeft ons het Woord en de sacramenten gegeven. Waarom geven we dan in onze wekelijkse erediensten alleen maar een stem aan het Woord? Een van mijn conclusies is dat we grote behoefte hebben aan oprechte geloofsbeleving en dat die behoefte volop de ruimte kan krijgen in het avondmaal. Door wekelijks avondmaal te vieren kun je in die behoefte voorzien, mits je zorgvuldig bent in de communicatie tijdens de viering. De vorm is ook niet onbelangrijk, experimenteer gerust: een gaand avondmaal, staand in een kring. Wees creatief, kijk naar wat haalbaar is en wissel vormen af. Verandering van spijs doet eten, zo realiseerde ik me toen ik deze gesprekken voerde. Concreet kun je daarbij kijken naar het kerkelijk jaar om zo ook in de uiteenlopende behoeften van gemeenteleden te voorzien: een viering op witte donderdag kan bijvoorbeeld ingetogener zijn, terwijl op eerste paasdag een jubelstemming mooi past.’

Het is de eerste keer in Nederland dat er onderzoek wordt gedaan naar de beleving van het avondmaal. Sinds zo’n vijftien jaar is er meer diversiteit gekomen als het gaat om de vorm waarin het avondmaal wordt gevierd, maar wat mensen precies beleven tijdens het avondmaal was tot nu toe niet diepgaand onderzocht. Bosman sprak voor zijn onderzoek met honderd gemeenteleden en zes predikanten van in totaal zes kerken.

‘Tijdens de groepsgesprekken was er
sprake van veel emotie’

Wat is je het meest bijgebleven van je onderzoek?
‘De grote diversiteit aan belevingen, tussen en binnen de kerken en tussen gemeenteleden en predikanten. Opvallend is bijvoorbeeld dat predikanten zowel de gemeenschap met Christus als tussen gemeenteleden benadrukken – dus horizontaal en verticaal – terwijl gemeenteleden vooral spreken over de gemeenschap met elkaar. Dit kan deels verklaard worden doordat gemeenschap vanuit de theologie vrij nauw gedefinieerd wordt, namelijk ‘als een lichaam worden’. Waar predikanten tijdens hun opleiding dergelijke theologische woorden aangereikt krijgen om uiting te geven aan deze gemeenschap met God, is het voor gemeenteleden waarschijnlijk lastiger om aan zoiets mystieks en persoonlijks woorden te geven. De beleving is er misschien wel, maar wordt niet benoemd. Ook bijzonder vond ik dat er tijdens de groepsgesprekken sprake was van veel emotie; er was altijd wel iemand die geraakt werd en moest huilen. Let wel: in positieve zin, echt over wat men tijdens het avondmaal beleeft en de schoonheid die men daarin ervaart.’

Waren de mensen die je interviewde overwegend positief of negatief over het avondmaal?
‘Vooral positief. Ik denk dat zo’n tien tot twintig procent zich negatief uitsprak over het avondmaal. Daar waren allerlei redenen voor. Het duurt bijvoorbeeld te lang, maar ook hygiëne, de angst om gezien te worden tijdens het lopend avondmaal of een negatieve ervaring vanuit de jeugd spelen daarbij een belangrijke rol. Je zou ze persoonlijke stressfactoren tijdens de viering kunnen noemen. Of mensen positief of negatief zijn over het avondmaal, heeft vooral te maken met wat mensen ervan verwachten en waaraan ze behoefte hebben. Dit blijkt heel uiteenlopend te zijn. Toen ik mensen vroeg naar hun eerste associaties hoorde ik regelmatig de woorden: offer, gedenken, feest, viering, sober, begrafenis en saai. Het gaat dus alle kanten op. Daarin zijn ook verschillende behoeftes te onderscheiden. De een wil het avondmaal eerbiedig en plechtig invullen, de ander wil er echt een feest van maken. Interessant hierbij is dat het vieringsaspect binnen de GKv veel sterker aanwezig is dan binnen de CGK, daar staan het gedenken en de soberheid meer centraal.’

Jasper Bosman. (beeld Hanna Klop)

Jasper Bosman. (beeld Hanna Klop)

Wat vieren of gedenken mensen dan vooral?
‘Over het algemeen kun je zeggen dat mensen bij het avondmaal terugdenken aan wat er 2000 jaar geleden is gebeurd. Het avondmaal wordt dus primair gezien als het gedenken van het offer van Jezus en wat dat persoonlijk voor iemand betekent. Ik vond dat opvallend, want het avondmaal is meer dan dat. Het houdt ook in dat je je bewust bent van de betekenis van Jezus’ offer en dat je vooruitkijkt naar het hemelse feestmaal. Dat laatste werd bijna niet genoemd. Voor een deel ligt dat, denk ik, aan het klassieke formulier dat al 450 jaar wordt gebruikt en waarin het nauwelijks wordt genoemd. Dan is het ook niet gek dat mensen klassieke bewoordingen geven aan hun ervaring. Tegelijkertijd zit het ook in de kern van het avondmaal dat door Jezus is ingesteld om Hem te gedenken. Maar er zit in zijn woorden ook een toekomstperspectief dat volgens mij meer aandacht zou mogen krijgen.’

Heb je nog een concrete tip voor predikanten en kerken?
‘Praat erover met elkaar. Ik heb ontdekt dat dit heel weinig gebeurt. Ook mooi is om er als predikant over te preken, juist over dat verschil in beleving. Als blijkt dat gemeenteleden het moeilijk vinden om woorden te geven aan hun ervaring, reik hun die dan aan. Daarbij: gemeenschap met elkaar is ook iets diaconaals. Het avondmaal heeft alles te maken met het dagelijks leven en het omzien naar elkaar. Dus vertaal het avondmaal door naar de praktijk. Neem bijvoorbeeld eten mee voor de voedselbank en zamel dat in tijdens de viering. Wat is er mooier dan om tijdens het avondmaal, waarin je voedsel van God ontvangt, te delen met de mensen om je heen die geen eten hebben?’

Ben je zelf ook anders tegen het avondmaal aan gaan kijken?
‘Ik ben meer en meer in gaan zien welke rijkdom er ligt besloten in het ritueel van het avondmaal, als het gaat om de beleving ervan en de gemeenschap die mensen ervaren. Er wordt ons hierin veel gegeven: niet alleen mensen doen iets. God gaat zijn weg met ieder van ons. Dus de spanning die in het avondmaal zit, hoort er echt bij en moet je naar mijn mening niet willen oplossen. Het past bij hoe God is en werkt. Het is lichamelijk en geestelijk. Het is iets van vroeger, maar ook iets van heden en toekomst. Het gaat over ellende, verlossing en dankbaarheid. Het is persoonlijk, maar ook samen met de gemeente en samen met God. Zonde en genade, feestvieren en gedenken. Het is prachtig hoe dit alles samen komt in dit ene sacrament.’

In verband met het coronavirus is nog niet duidelijk wanneer de promotie zal plaatsvinden. Het boek Celebrating the Lord’s Supper in the Netherlands zal na de promotiedatum verkrijgbaar zijn via crh@rug.nl.

Over de auteur
Elze Riemer

Elze Riemer is godsdienstwetenschapper en journalist.

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Rolf Robbe
  • Beschouwing
  • Thema-artikelen
Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Peter Hommes
  • Reisbagage
  • Thema-artikelen

Reageer op dit bericht

Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief