‘Hoe mooi je ook bent, perfect ben je nooit’

Wat voor invloed hebben de perfecte plaatjes die op sociale media voorbijkomen op het zelfbeeld van jongeren? Liesbeth Woertman (70) is klinisch psycholoog en deed decennialang onderzoek naar ‘de psychologie van het uiterlijk’. ‘Het aantal jonge mensen dat met angsten en depressies bij een psycholoog terechtkomt, is nog nooit zo hoog geweest.’

Waarom bent u zich gaan verdiepen in de psychologie van het uiterlijk?

‘Toen ik nog als psycholoog cliënten behandelde, viel het me op dat heel veel vrouwen die bij me kwamen een negatief zelfbeeld hadden. Dat is een normaal verschijnsel als je depressief bent, net als verminderde eetlust en slecht slapen. Maar ook vrouwen die met andere problemen bij me kwamen, hadden daar last van. Naar mijn idee zagen ze er oké uit. Ze waren niet bijzonder lelijk en soms zelfs heel mooi. Daarnaast kende ik ook uit mijn eigen leven de verbazing dat ik met hetzelfde lichaam de ene dag heel tevreden kon zijn – of dat ik het totaal onbelangrijk vond – terwijl ik op een andere dag vond dat ik ‘zo toch niet de straat op kon’. Dat wekte mijn fascinatie. Hoe komt de beoordeling van je lichaam tot stand?’

Wat ontdekte u?

‘De waardering van het uiterlijk komt niet tot stand door feiten. Een feit is bijvoorbeeld dat je een meter zeventig lang bent, vijfenzestig kilo weegt, bruine ogen en een bruine lichaamshuid hebt. Maar hoe je naar jezelf kijkt, heeft te maken met perceptie.’

Wat bepaalt hoe je naar je lichaam kijkt?

‘Dat ontstaat meestal in de puberteit. Je moet dan de vraag beantwoorden: wie ben ik, los van mijn ouders en in vergelijking met mijn leeftijdsgenoten? Dat is al heel lang de basistaak van een puber. Maar wat zo gemeen is, is dat aan het begin van de puberteit je lichaam verandert in een heel korte tijd. Er komt een enorme hoeveelheid aan geslachtshormonen los. Meisjes krijgen borsten, armen en benen worden ineens langer, jongens schieten de lengte in… Met die verandering k

omen er nieuwe verbindingen in je hersenen. Je bent ineens supergoed in staat om jezelf van een afstand te beoordelen. Maar je gaat ook anderen beoordelen. Al die dingen komen in korte tijd bij elkaar en dat maakt pubers onzeker over hun uiterlijk. Ze worden ook nog eens overspoeld door gevoelens die ze niet kunnen plaatsen. Ze worden verliefd of ze worden het object van andermans verlangens. Dat is niet alleen leuk of spannend, maar het kan ook onzeker maken. Je wilt weten of je goed in de markt ligt of dat je in de categorie ‘muurbloem’ valt. Dat maakt jongeren heel ontvankelijk voor rolmodellen.’

Is dat nu anders dan vroeger?

‘In deze tijd komt de sociale media erbij waar het lijkt alsof iedereen perfect is. In mijn generatie hoefden we ons alleen maar te vergelijken met kinderen op school, van pianoles, de volleybalvereniging of buurtgenootjes. Je zag dat de andere kinderen niet perfect waren. Op die manier keken we nog niet. Je keek veel meer of iemand aardig was of spannend. Wij wisten heus wel wie het mooiste meisje van de klas was, maar we leden daar niet onder. We hadden bijvoorbeeld ook door dat ze egoïstisch was en zagen daardoor meer lagen in dat meisje.’

Waarom zijn sociale media zo slecht voor je zelfbeeld?

‘Een beeld is altijd gemanipuleerd. Als mensen een foto van zichzelf online zetten, kiezen ze voor een goede invalshoek en voor een bepaalde belichting. Het beeld valt niet samen met de werkelijkheid. Met name meisjes vergelijken hun eigen gezicht en lichaam met deze perfecte ideaalbeelden en willen daaraan ook voldoen. Ze vragen zich af of ze seksueel wel aantrekkelijk zijn. Maar hoe mooi je ook bent, perfect ben je nooit. Dat leidt tot ontevredenheid over je eigen uiterlijk. Terwijl we feitelijk mooier zijn dan ooit doordat we in een rijk land leven. We hebben allemaal een mooie rij tanden, we hebben genoeg te eten en er is een enorme hygiënecultuur.’

Waartoe leidt dit uiteindelijk?

‘Het aantal jonge mensen dat met angsten en depressies bij een psycholoog terechtkomt, is nog nooit zo hoog geweest. Ook eenzaamheid is een probleem onder jongeren. Dat geldt echt niet alleen voor oude mensen die hun partner hebben verloren of die niet meer zo’n fijn netwerk aan familie en vrienden hebben. Jongeren zijn eenzamer dan welke leeftijdsgroep ook. Volgens mij heeft dat te maken met het aantal uren dat ze achter een beeldscherm zitten. De coronatijd heeft daarin ook een grote rol gespeeld.’

Wat heeft de coronatijd dan met de jongeren gedaan?

‘Ze hebben in die tijd de vraag: “wie ben ik los van mijn ouders?” niet zintuiglijk kunnen beoefenen, alleen via beeld. Een beeld valt niet samen met de werkelijkheid. Jongeren hebben fysiek andere mensen om zich heen nodig aan wie ze zich kunnen slijpen. Dat gaat in het bijzonder om mensen van hun eigen leeftijd. Je kunt pas jezelf ontdekken in relatie met anderen.’

Waarom raakt dit volwassenen niet zo?

‘Ik heb veel onderzoek gedaan. De jongsten die meewerkten waren twaalf en de oudsten waren negenentachtig jaar. Ik had vijf leeftijdsklassen gemaakt. Het was ongelooflijk duidelijk dat de jonkies zich het meest lelijk en onaantrekkelijk voelden en niet de oudsten. Terwijl, als je nuchter kijkt, de jongeren het mooist zijn. Hun huid is nog perfect, ze hebben nog geen butsen en littekens op hun lichaam, ze hebben spierkracht, lenigheid en vitaliteit. Dat is biologisch gezien aan jonge mensen gegeven en dat heeft niets met perfectie te maken. De groep van twaalf tot zestien was het meest negatief over hun uiterlijk. Ook de jongeren van zeventien tot zesentwintig jaar kijken niet bijzonder positief naar hun lichaam. Pas vanaf zevenentwintig jaar wordt het belang van het uiterlijk minder. Er komt stabiliteit in je leven. Je hebt een relatie of een werkplek, je zit op een fijn koor waar mensen je waarderen vanwege je inzet en je prachtige stem.

Als volwassene heb je meerdere bronnen waartoe je je verhoudt en waardoor je zegt: Dit ben ik. Je bent bijvoorbeeld ook moeder of je maakt carrière. Je wordt gewaardeerd om je gedrag. Het feit dat je bijvoorbeeld behulpzaam bent, kan ook een bron zijn van je identiteit. Alles doet mee in de vraag wie je bent.’

Wat doen die perfecte beelden met jongens?

‘Ze verwachten van alle meisjes dat ze er perfect uitzien en krijgen daardoor moeilijker een relatie. Maar ze worden zelf ook onzeker over hun uiterlijk. Je ziet dat sommigen conservatiever worden en een klassiek man-vrouwbeeld gaan nastreven. Ze willen dingen doen als houthakken en survivallen. Ze vinden dan dat vrouwen niet moeten werken. In de Verenigde Staten zijn de tradwives in opkomst, vrouwen die weer ‘traditioneel’ worden, dat wil zeggen thuisblijven en voor de kinderen gaan zorgen.’

Hoe kunnen we als volwassenen kinderen helpen in deze tijd?

‘Wij moeten het goede voorbeeld geven door niet te veel op sociale media te zitten. Het is nodig om limieten te stellen aan het schermgebruik van een kind. Ga naar buiten met je kind, de normale wereld in. Begin daar vroeg mee en niet pas als ze dertien zijn, want dan ben je te laat. Het is net als met ze laten helpen in huis, daarmee moet je ook vroeg beginnen.’

Wat zou u zeggen tegen meisjes die worstelen met een negatief zelfbeeld?

‘Ik zou hen vertellen dat in de gewone wereld niemand perfect is. Ik zou ze vertellen hoe bijzonder het is dat er niemand anders is zoals zij. Ieder mens is uniek en door hun geboorte is er iets nieuws in de wereld gekomen. Jij bent uniek en nieuw in de wereld. Het is de bedoeling dat ze hun eigen leven leiden en niet dat van iemand anders. Ik zou zeggen dat ze mogen leven in resonantie met andere mensen, maar ook met de aarde, de dieren, de planten en bomen om hen heen. Dat zou ik ze heel langzaam vertellen en ik zou ze heel erg warm aankijken. Ik wil ze iets geven waardoor ze trouw aan zichzelf kunnen worden. Ik vind dat zelf een ontroerend uitgangspunt. Niemand moet denken dat hij inwisselbaar is. We moeten onze jongeren weer perspectief bieden.’

Het klinkt bijna bijbels zoals u dat zegt…

‘Ik denk dat een groot deel van de christelijke jongeren inderdaad een voorsprong heeft wat dat betreft. Als ze tenminste meekrijgen dat God liefde is en niet de nadruk wordt gelegd op schuld en schaamte. Als mens hebben we biologisch gezien twee verlangens: zelfbevestiging – echt individu worden – en overgave. Iedereen wil zelf iemand zijn, maar verlangt er ook naar om zich geborgen te weten, ergens thuis te zijn en gezien te worden zoals hij of zij is.’

Worden christelijke jongeren minder beïnvloed door sociale media?

‘Je ziet bij christelijke jongeren, zeker ook bij meisjes, dat ze minder met hun uiterlijk bezig zijn en minder beïnvloed worden door sociale media. Ik denk ook dat dat komt doordat ze ervaren dat ze deel uitmaken van een groter geheel. In de kerk ontmoeten ze mensen van verschillende klassen en leeftijden door elkaar. Er zijn tegenwoordig bijna geen andere plekken meer voor jongeren waar dat het geval is.’

Hoe gaat u zelf om met deze ‘perfecte’ wereld?

‘Als er foto’s van mij worden gepubliceerd, dan zeg ik dat ik niet wil dat ze bewerkt worden. Je mag mijn rimpels en vlekjes best zien. Natuurlijk wil ik er wel een beetje open en toegankelijk opstaan. We communiceren heel erg met ons gepresenteerde uiterlijk. Ik ben zelf ook niet helemaal los van al deze dingen, ook al bestudeer ik het al heel lang. Ik vind echtheid belangrijk. Ik geef ook bijna geen online interviews. Ik vind het belangrijk dat je elkaar echt kunt aankijken, want dan krijg je altijd een beter gesprek.’

Liesbeth Woertman (1954) is emeritus hoogleraar psychologie. Ze werkte meer dan dertig jaar aan de Universiteit Utrecht (RUU). Ze studeerde klinische psychologie. In 1994 promoveerde ze aan de RUU op het ontwerp lichaamsbeelden.