Verslaving binnen de kerk

Verslaving is ingrijpend, vaak schadelijk en soms zelfs destructief zowel voor de betrokkene alsook voor de omgeving. Maar wat is verslaving? Is verslaving een zonde of een morele zwakte? Of is het een hersenziekte die vooral biologisch verklaard kan worden? Speelt gebrek aan zingeving en leegte een belangrijke rol? Als mensen echt dicht bij Jezus leven, kunnen ze dan nog verslaafd zijn? In dit artikel gaan we in op deze vragen en staan eerst stil bij de vraag wat verslaving is.

Verslavingen zijn er in allerlei vormen. We kennen gedragsverslavingen zoals gokken of porno kijken, maar ook middelen van verslaving zoals roken, alcohol, kalmerende medicijnen en allerlei vormen van drugs. Voor sommigen is eten en snoepen een verslaving. Verslavingen komen ook in de kerk voor, al zijn ze niet altijd zichtbaar. We kunnen ook verslaafd zijn aan macht, bezit en zelfs aan gevoelens zoals boos zijn. Kenmerken van verslaving zijn onder andere de hunkering naar het middel of het gedrag, en de onvrijwilligheid. Bij middelengebruik is er een toenemende tolerantie waardoor steeds meer van het middel nodig is om hetzelfde effect te krijgen. Zowel bij middelengebruik als bij gedragsverslaving is er vaak een roeswerking, je zit even in een andere werkelijkheid waardoor alles wat je bezighoudt van je afglijdt. Verslavingen gaan vaak gepaard met angsten en depressies, schuldgevoelens, maar ook met isolatie, relationele problemen, verlies van werk en soms ook van je rijbewijs. Verslaving kan ook armoede als gevolg hebben en als de verslaving niet stopt: maatschappelijk verval. Gelukkig komt het bij de meeste mensen niet zo ver. De mateloosheid en het verlies van vrijheid zijn belangrijke aspecten van verslaving met daarnaast het onttrekkingssyndroom. Dit houdt in dat bij het stoppen met het middel of het gedrag er onrust of sterke lichamelijke reacties ontstaan waardoor, zeker bij middelenafhankelijkheid, het stoppen (de detox) onder deskundige begeleiding moet plaatsvinden.

Roken wordt de moeder van alle verslavingen genoemd. Mensen die roken of gerookt hebben, weten hoe moeilijk het is om te stoppen met roken en hoeveel pogingen nodig zijn. Als ex-roker kan ik erover meepraten. Lang niet iedereen die alcohol drinkt of drugs gebruikt, wordt verslaafd. Dit hangt deels van het middel af. Opiaten, middelen zoals als Oxycodon en Fentanyl, zijn pijnstillers die alleen voor kort gebruik bedoeld zijn, maar een groep Nederlanders gebruikt ze langdurig. Deze middelen zijn zeer verslavend en het is moeilijk hiervan af te komen. Andere middelen, zoals cocaïne, geven minder lichamelijke afhankelijkheid, maar wel psychologische afhankelijkheid. Veel jongeren proberen verschillende drugs uit, de indruk bestaat dat uiteindelijk zo’n tien procent van degenen die experimenteren met drugs verslaafd raken. Hoe jonger je met alcohol begint, hoe groter de kans op overmatig gebruik en daarmee afhankelijkheid en/of verslaving op latere leeftijd. Verslavingen verschillen in de mate van schadelijkheid en in de impact op het gewone leven. Iemand die verslaafd is aan snoepen die dat afwisselt met periodes van vasten, zal daarvan minder last hebben dan iemand die elke dag zwaar drinkt. Voor de laatste zal het steeds moeilijker worden om op tijd naar het werk te gaan of zorg te dragen voor het gezin; het lichaam wordt gesloopt en veel mensen die langdurig overmatig gedronken hebben, worden chronisch ziek of overlijden op vrij jonge leeftijd aan directe of indirecte gevolgen van het drinken. Dit geldt ook bij poly-middelengebruik: dit betekent dat er meerdere middelen door elkaar heen gebruikt worden. In de verslavingszorg zien we dit steeds voorkomen.

Cijfers

Op dit moment is vooral bij jongeren een van de belangrijkste verslavingen social media en gamen. De gemiddelde schermtijd bij jongeren loopt op tot v

ijf uur per dag. Een andere toenemende gedragsverslaving is gokken, zoals bitcoins en loterijen. In Nederland heeft vijfenzestig procent van de mensen afgelopen jaar minimaal een keer gegokt. Het aantal gokverslaafden wordt op achtduizend geschat en waarschijnlijk is dit een onderschatting. Tachtig procent van de mannen en veertig procent van de vrouwen kijken soms of vaak porno. In veel relaties leidt dit tot spanningen en schaamte. Bij middelengebruik is alcohol de grootste boosdoener. In 2023 dronk 8,5 % van de mannen en 4,9 % van de vrouwen overmatig. Tussen de 18 en 29 jaar is dit cijfer 13% van de mannen en 6,5%  van de vrouwen. Dat is respectievelijk meer dan 21 of 14 glazen per week. Drugsgebruik: 5,5 % van de mannen en 3,2 % van de vrouwen hebben in het afgelopen jaar meermalen drugs gebruikt. Uit onderzoek blijkt dat geloof, en vooral als beide ouders gelovig zijn, ertoe leidt dat kinderen minder drinken en drugs gebruiken. In een overzicht van het Trimbosinstituut, waar alle vormen van verslaving worden opgeteld, blijken 1.840.000 Nederlanders problematisch te gebruiken of verslaafd te zijn. Dit is inclusief medicijnverslaving en gedragsverslavingen.

Reacties

Als verslavingsgedrag zichtbaar wordt, roept dit regelmatig negatieve en veroordelende reacties op. Verslaafden worden wel de moderne melaatsen genoemd, ze worden gemeden en de opvang en zorg voor ernstig verslaafden komt steeds verder onder druk te staan of wordt wegbezuinigd. Mensen die verslaafd zijn, schamen zich meestal voor hun verslaving en gaan hun verslaving bagatelliseren of ontkennen: ‘Ik heb het druk en dan helpt het mij om even een paar glazen te drinken om te ontspannen. De boog kan niet altijd gespannen zijn’, of: ‘Nee hoor, ik kan heel goed tegen alcohol, ik kan heel gemakkelijk zonder.’ Tegelijk is er vaak een zelfstigma: ‘Ik ben een loser.’ Verslaafden proberen vaak zo lang mogelijk hun verslaving geheim te houden. Het gezin helpt vaak bij deze geheimhouding. Dat legt weer een enorme druk op partner en kinderen. Ouders die een van hun kinderen verslaafd zien raken, zitten vaak met hun handen in het haar. Wat moet je doen? Grenzen stellen of juist ruimte geven in de hoop dat zoon of dochter weer zelf over de verslaving heen komt, terwijl hij of zij dag in dag uit op zijn kamer hangt, weinig voor school doet of daar zelfs helemaal mee gestopt is?

Oorzaken

Om zowel de oorzaak en impact als ook het herstel van verslaving (en andere mentale problemen) goed te begrijpen, is het goed om stil te staan bij hoe wij als mens functioneren. We leven in relatie tot onszelf, tot anderen, tot de schepping (de materiële werkelijkheid) en in relatie tot God. Bij de schepping werd de mens toegerust met vrijheid en verantwoordelijkheid waardoor we met God en elkaar in harmonie konden omgaan. Bij de zondeval is de gebrokenheid ingetreden die bij psychische ziektes en verslavingen zeer zichtbaar wordt. Veel van wat in de Bijbel zonden genoemd worden, hebben een verslavend karakter, denk aan macht of rijkdom. Deze verslavingen, net als drank en drugs en in mindere mate roken, leiden tot een verstoring van alle relaties. Het is vaak niet mogelijk om één oorzaak te noemen van verslaving. Trauma en verwaarlozing lijken belangrijke oorzaken te zijn, maar ook een bepaalde maatschappelijke achtergrond, armoede, werkloosheid, voorbeeldgedrag van ouders en vrienden of erfelijkheid spelen een rol. Bij verslaving wordt het beloningsysteem in de hersenen hyperactief en tegelijkertijd wordt het reflectieve superviserende deel van onze hersenen verzwakt: dit is het deel dat de kosten en baten op een rij zet en wat we nodig hebben om niet te impulsief met allerlei prikkels mee te gaan. Daarnaast leer je tijdens de ontwikkeling van een verslaving, als er spanning en stress komt, dat je deze stress met verslavingsgedrag kunt dempen. Deze veranderingen in de hersenen treden het sterkst op bij middelengebruik, maar zijn ook zichtbaar bij gedragsverslavingen.

Leegte

Naast angsten en trauma’s is leegte wellicht een van de belangrijkste oorzaken van verslavingen. Leegte kent allerlei vormen: eenzaamheid, gebrek aan zingeving, negatieve emotionaliteit of onrust en wordt zelfs als een soort knagend onbehagen beschreven. Dit gaat samen met diverse mentale problemen zoals depressie, suïcidaliteit of verslaving, maar is ook aanwezig bij borderline en de narcistische persoonlijkheidsstoornis. Blaise Pascal wees erop dat in elk mens een leegte is die alleen door God gevuld kan worden. Leegheid wordt vaak bestreden en vermeden door escapisme en compensatiegedrag, bijvoorbeeld met veel werken, maar ook met middelengebruik, excessief sporten enzovoort. Esther van Fenema probeert als psychiater in haar boek Het verlaten individu de verbinding te leggen tussen psychiatrie en religie. Zij ziet leegte als de nieuwe hoofdzonde en typerend voor deze tijd. Leegte is dan het laatste stadium van ontbinding, chaos en destructie. Religie heeft afgedaan, de groepen waartoe we behoorden zijn uiteengevallen, we zijn onszelf tot God geworden. Zij koppelt dit aan het hedonisme en gebrek aan grenzen in onze samenleving. We hebben alles wat we begeren en zijn zeker op social media het centrum van onze eigen bestaan. Bovendien zijn we voortdurend gericht op bevrediging van onze behoefte aan erkenning en consumptie. Leegte speelt een rol in het ontstaan van verslaving, maar is tegelijk ook een gevolg van de verslaving. Het overwinnen van de leegte is daarom een van de uitdagingen bij het herstelproces van verslaving. Herstel van de relatie met God door zijn liefde en vergeving toe te laten, is daarbij een van de belangrijkste bouwstenen.

Herstel

Het herstel van verslaving is een grote strijd en begint met de erkenning dat je een probleem hebt. Ernstige verslavingen vragen een totale ommekeer. Niet alleen het loskomen en ontgiften van het middel, maar ook alle levensgebieden moeten onder de loep genomen worden. Vaak is hier deskundige hulp bij nodig. Uit onderzoek blijkt dat toevoegen van geloofsinterventies bij de behandeling van verslaving, zoals stimuleren van bidden en bijbellezen, de behandeling gemiddeld genomen effectiever maakt en dat er minder kans op terugval is. Dit werkt niet bij iedereen: het herstel van verslaving is vaak nog beperkt. In mijn werk bij ggz ‘De Hoop’ heb ik meerdere malen gezien dat bij loskomen van ernstige verslavingen het tot geloof komen een grote rol speelt bij het herstelproces. Het verhaal van Jules dat stond in de editie van OnderWeg van 7 november 2020 illustreert dit goed. Van bajesklant tot ervaringsdeskundige die in de bajes vanuit zijn geloof de gedetineerden opzoekt en aanmoedigt om in behandeling te gaan en zich open te stellen voor Jezus. We zien zo’n radicale verandering ook bij Zacheüs die totaal veranderde van geldwolf naar weldoener, nadat hij door Jezus uit de boom was geroepen en Hem had ontmoet (Lucas 19:1-10). Toen kon hij zijn verslaving aan geld en rijkdom loslaten. Tegelijk heb ik ook cliënten in de verslavingszorg gezien die tot geloof kwamen, maar toch meerdere malen terugvielen en soms zelfs met zeer ernstige gevolgen. Het geloof geeft hoop en zingeving, maar is geen garantie dat de verslaving helemaal overwonnen wordt. Bij het herstelproces van verslavingen kunnen gemakkelijk contactbreuken ontstaan, door irritaties, terugval, verkeerd begrepen worden, enzovoort. In een kerkelijke gemeente kan geoefend worden om deze contactbreuken weer te herstellen en elkaar een nieuwe kans te geven. Hiervoor is actieve pastorale begeleiding nodig.

Het geloof geeft hoop en zingeving, maar geen garantie dat de verslaving overwonnen wordt

 Conclusie

Een eenduidige oorzaak voor verslaving is er niet en het ontmoeten van Jezus’ liefde geeft niet aan iedereen de bevrijding van verslaving, vaak is daarvoor al te veel kapot en komen we hier ook het lijden van de schepping tegen. Herstel van verslaving is een herstel in alle relaties; waarbij herstel op het ene gebied voorbereidend kan zijn op verder herstel in andere relaties. Bij lichte verslavingen zien we mensen soms snel loskomen van de verslaving en lukt het redelijk gemakkelijk om een nieuwe invulling te geven aan hun leven. Bij zwaardere verslavingen overwinnen sommigen die, met veel pijn en moeite en met veel geduld en toewijding van hulpverleners, vrienden en familie hun verslaving. Anderen blijven worstelen, ook al zoeken ze elke dag God weer op in hun gebed. Laten wij om deze mensen heen staan en barmhartig zijn in onze benadering. Belangrijk is te bedenken dat we allemaal verslavingsgevoelig zijn.