De weerbarstige Bijbel

Persoonlijk Bijbellezen valt in de praktijk niet mee. Dat heeft natuurlijk te maken met tijd en rust. Hoe vind je die? Maar het heeft ook te maken met de Bijbel zelf. De Bijbel is een lastig boek. Het is belangrijk om je dat te realiseren.

Als je je ervan bewust bent dat de Bijbel geen makkelijk boek is, voorkom je frustratie. Verwacht gewoon niet dat de Bijbel altijd direct aansprekend is. Het voorkomt ook dat je de Bijbel naar je hand zet. Het is een boek uit een heel andere tijd, cultuur en situatie, en dat maakt het voor ons vreemd en lastig. Bovendien spreekt God erin. Zijn woorden liggen ons vaak niet zo.

In dit artikel sta ik stil bij die weerbarstigheid van de Bijbel. Hoe komt die tot uiting? Waarom is dat belangrijk om te weten en hoe ga je ermee om?

Zweep

De Bijbel komt voort uit andere culturen. Tussen die culturen en de onze zitten grote verschillen. Cultuur zou je kunnen zien als een soort mentale programmering. Je cultuur bepaalt voor een groot deel hoe je de dingen begrijpt, ervaart en doet. Je kunt een cultuurverschil zien en benoemen, maar daarmee is het nog niet overbrugd. Je bent anders ‘geprogrammeerd’: je voelt het bijvoorbeeld nog steeds anders dan de ander.

Bijbellezen is als iemand uit een andere cultuur ontmoeten. Op het ene moment begrijp je haar of hem heel goed – je bent tenslotte allebei mens – maar op andere momenten is die ander onbegrijpelijk en voel je je erg vervreemd.

Een goede vader slaat zijn kind niet
en zeker niet met een stok of een zweep

Kijk als voorbeeld naar onze omgang met gezag. Voor de meeste Bijbelschrijvers is het vanzelfsprekend en aanvaardbaar dat er een grote mate van verschil in macht is. Nederlanders stellen daarentegen meestal gelijkheid voorop. Dat maakt het lastig om je in te leven in de Bijbel.

Neem de belofte die God tegenover David doet voor zijn zoon Salomo: ‘Ik zal een vader voor hem zijn en hij voor Mij een zoon: als hij zondigt, zal Ik hem kastijden met stok- en zweepslagen, zoals een vader doet’ (2 Samuël 7:14). Voor ons gaan die dingen niet samen: een goede vader slaat zijn kind niet en zeker niet met een stok of een zweep. In de Bijbel staat precies het tegenovergestelde: ‘Wie zijn zoon de stok onthoudt, haat hem, wie hem liefheeft, tuchtigt hem’ (Spreuken 13:24). Hoewel de logica van die woorden nog wel te begrijpen is – je moet ook grenzen stellen aan het gedrag van je kinderen en ze niet voortdurend verwennen – is de letterlijke tekst voor de meeste Nederlandse Bijbellezers niet mee te voelen, denk ik. Als je je van dit verschil in omgang met gezag bewust bent, ga je de Bijbel beter begrijpen.

Hetzelfde geldt voor teksten die gemakkelijker lijken. Voor de Bijbelschrijvers is een vader bijvoorbeeld degene die je vormt, die het over jou te zeggen heeft en die je moet gehoorzamen. Dat is niet onpersoonlijk, maar wel anders dan ons gemiddelde beeld van een vader. Als de Bijbel het dus over een vader heeft, kun je daar niet zomaar jouw beeld van een ideale vader overheen leggen. Terzijde: als de Bijbelschrijvers de zorgzame kant van God willen laten zien, gebruiken ze vaak andere beelden, bijvoorbeeld van een moeder, minnaar of herder.

Maria

Een ander belangrijk cultureel verschil is de waarde van de gemeenschap en het individu. Bij ons staat het individu voorop, in de Bijbel is dat vaak de gemeenschap. Zo kunnen profeten zonden van het volk belijden waar ze zelf niet direct voor verantwoordelijk waren, waarbij ze toch zeggen: wij hebben gezondigd (zie bijvoorbeeld Jeremia 14:20 en Daniël 9:4-20). Wij hebben daar moeite mee. Schuld belijden voor iets wat onze kerk of ons land vroeger heeft gedaan, voelt al snel als onoprecht.

Je moet de Bijbel niet helemaal alleen lezen. Maak gebruik van de inzichten van anderen. (beeld Lincoln Rogers/Shutterstock)

Culturen gaan ook heel verschillend om met de rollen van mannen en vrouwen. In de Nederlandse cultuur zijn die rollen grotendeels gelijk. Zo niet in de tijd van de Bijbel. Een mooi voorbeeld is het verhaal van Marta en Maria (Lucas 10:38-42). Voor Nederlanders wordt het al gauw een verhaal over de verhouding tussen praktisch werk en tijd nemen om de Bijbel te lezen. Voor de Bijbelschrijvers en hun eerste lezers springt iets anders in het oog: Maria zit als vrouw aan de voeten van een rabbi. Ze doet niet wat van haar verwacht wordt, maar luistert met de mannen mee. En de rabbi keurt dat goed!

Uit dat laatste voorbeeld blijkt dat in de Bijbel de cultuur soms ook doorbroken wordt. De cultuur in de tijd van de Bijbel is niet per se beter dan de onze. De machtsafstand tussen mensen wordt door Jezus bijvoorbeeld kleiner gemaakt als Hij zegt dat je niemand meester of vader moet noemen (Matteüs 23:8-10). En volgens velen is het individualisme juist onder invloed van het christelijk geloof toegenomen. God vraagt toch van je dat je zelf een keuze maakt? Zo is ook de positie van vrouwen mede door het christelijk geloof in de loop van de tijd veranderd.

Wonder

Onze cultuur is ook anders als het gaat om hogere machten. Voor de Bijbelschrijvers is het bestaan van demonen, engelen en (soms) goden vanzelfsprekend. In onze cultuur is het daarentegen een reële optie om te geloven dat er geen god of hogere macht is. Wij leven grotendeels of helemaal met een gesloten wereldbeeld. Alles wat gebeurt, is te verklaren in termen van deze wereld. Als zich een wonder(lijk verschijnsel) voordoet, is het een kwestie van tijd voordat de wetenschap het verklaart. Direct ingrijpen van God of andere hogere machten verwachten we niet.

Die manier van kijken heeft effect op onze beleving van God. In de Bijbel is er geen scheiding tussen natuurlijk en bovennatuurlijk. Wat je hier ziet, wordt veel gemakkelijker vereenzelvigd met de werkelijkheid van God. In de Bijbelse tijd lijkt God in alles veel directer – en met minder reflectie – ervaren te worden. Ook dat is niet alleen maar goed. In de Psalmen en bij de profeten is er ook kritiek. Ga er niet zomaar vanuit dat jouw ontmoeting met een woord van God echt is (zie Psalm 50:7-13 en 1 Koningen 22:1-28). Ook met je godsdienstige gebruiken maak je zomaar je eigen beeld van God.

Dit cultuurverschil is wel lastig. Begrijpen we nog wat Paulus bedoelt als hij zegt dat ongelovigen geen verontschuldiging hebben, omdat ze Gods eeuwige kracht en goddelijkheid in zijn werkelijkheid konden zien en omdat ze Hem wel kenden en toch niet hebben geëerd (Romeinen 1:20-21)? Zijn er niet veel mensen die best in God zouden willen geloven, maar zich gewoon niet kunnen voorstellen dat God er is?

Botsen

Ook het verschil in situatie speelt ons parten bij het lezen van de Bijbel. Veel Bijbelschrijvers en eerste lezers leefden in een omgeving waar geweld, oorlog, ziekte, honger, vervolging en dood een dagelijkse realiteit waren. Ons leven is in veel opzichten comfortabeler en zekerder. Gewelddadige verhalen uit Rechters staan ver van ons af. Wraakpsalmen kunnen we maar moeilijk navoelen en als Jezus je vraagt om je vijanden lief te hebben, denk je misschien: maar ik heb helemaal geen vijanden.

De Bijbel is duidelijk niet allereerst voor Nederlandse christenen uit de 21ste eeuw geschreven. Het is goed om je dat te realiseren. Niet alles is gelijk begrijpelijk of direct op jouw situatie van toepassing.

Toch spreekt God ook vandaag tot ons door die Bijbel. God is in staat om ook in onze cultuur tot ons te spreken. Daar wordt het echter niet automatisch minder weerbarstig van. Want Gods spreken staat vaak haaks op wat wij zelf denken, verlangen of doen. De Bijbel zegt dat ook: ‘Er is geen mens die God zoekt’ (Romeinen 3:11). De Bijbel staat dan ook vol met verhalen van mensen die weigeren naar Gods Woord te luisteren.

Misschien denk je: maar ik heb helemaal geen vijanden

Dat is ook wel begrijpelijk, want luisteren naar God betekent aanvaarden dat Hij er is, dat Hij het over je te zeggen heeft en dat je niet kunt doen wat je zelf wilt. God maakt aanspraak op heel je leven. Hij confronteert je ook met je tekort aan liefde en vertrouwen en wijst erop dat het niet goed komt als je zonder Hem verdergaat. Het is vaak veel prettiger om Gods Woord te laten zeggen wat je zelf wilt horen (zie bijvoorbeeld 1 Koningen 22:13-25).

‘Heb je naaste lief als jezelf’, ‘maak je geen zorgen’, ‘verkoop je bezittingen en geef aalmoezen’, ‘U was dood door de misstappen en zonden’: deze Bijbelteksten zijn niet moeilijk te begrijpen omdat ze uit een andere tijd of cultuur komen, maar omdat ze botsen met het beeld dat we van onszelf hebben of met onze verlangens en plannen. Om de Bijbel te lezen, te begrijpen en daaruit te leven, is telkens weer bekering nodig. Veel van wat God zegt is niet direct aansprekend en mooi. Soms is het zelfs confronterend en pijnlijk.

Dwaas

Gods Woord is niet alleen weerbarstig omdat het een grote claim op je legt, maar ook omdat God telkens weer anders blijkt te zijn dan je verwacht. Gods Woord vraagt geloof en vertrouwen op dat wat je niet ziet. Paulus zegt dat de boodschap die hij verkondigt voor Joden aanstootgevend en voor heidenen dwaas is (1 Korintiërs 1:23). Wie verwacht nu dat een gekruisigde de problemen in deze wereld kan oplossen? Het feit dat Paulus dat uitgebreid moet uitleggen aan de Korintiërs laat zien dat het ook voor christenen niet vanzelfsprekend is.

God werkt anders en is anders dan wij denken. In zwakheid en liefde verovert God de wereld. Dat geldt niet alleen voor Jezus, maar ook voor zijn volgelingen. Dat vraagt veel van ons: geduld, lijden, volhouden. Ook dat is niet gemakkelijk om te horen te krijgen.

Weg

Wat kun je uit het voorgaande leren? Vooral dat je niet helemaal alleen de Bijbel moet lezen. Ik bedoel niet dat je geen persoonlijke Bijbelstudie kunt doen, maar wel dat je je er bewust van moet zijn dat je het niet alleen kunt begrijpen. God heeft de Bijbel niet aan jou gegeven, maar aan de kerk, de eeuwenoude gemeenschap van de heiligen, aan mensen uit andere tijden en culturen. Samen met hen lees je. Maak daarom gebruik van de inzichten van mensen uit andere culturen. En lees naast de Bijbel ook Bijbelverklaringen of dagboekjes die je helpen om de Bijbel beter te begrijpen.

Luisteren naar de stem van God in de Bijbel vraagt ook training en groei in het geloof, en ook daarvoor zijn anderen nodig. Je leert de Bijbel pas echt begrijpen en toepassen aan de hand van wat anderen je voordoen als volgeling van Jezus. Het goede van de ‘dwaze’ weg die God met ons en met jou gaat, ontdek je vaak pas door te zien welke weg God met anderen is gegaan en hoe zij volhielden, ook wanneer het moeilijk was.

Het lezen van de Bijbel kan je ook met anderen verbinden. Als je leest over armoede, vijandschap en vervolging gaat dat misschien niet direct over jouw leven, maar wel over dat van veel medechristenen. Misschien kun je zelf niet zo veel met sommige teksten, maar ze kunnen je er wel aan herinneren dat er anderen zijn die in zo’n situatie leven. Je zou dan in elk geval voor hen kunnen bidden. Als het jou niets zegt, vraag je dan af: wie zou dit wel iets zeggen en waarom?

Leestips

NBV Studiebijbel, Heerenveen (Jongbloed), 2008.

Studiebijbel in perspectief, Heerenveen (Jongbloed), 2009.

HSV Studiebijbel, Heerenveen (Jongbloed), 2014.

Tom Wright, Matteüs voor iedereen, Marcus voor iedereen (enzovoort), Franeker (Van Wijnen), 2008-2018.

Ongemakkelijke teksten van…, Amsterdam (Buijten & Schipperheijn), 2011-2014. Serie met delen over het Oude Testament, Jezus, Paulus en de apostelen.