Kerk-zijn: vier kerkmodellen uitgelicht

Ligt het hart van kerk-zijn niet in het samenkomen van mensen die zich bij de kerk betrokken voelen? En samenkomen kan niet. Een special van OnderWeg van enkele jaren onderscheidde vier types kerken: de ‘sacramentele kerk’, de ‘woordkerk’, de ‘aanbiddingskerk’ en de ‘discipelschapskerk’. Hoe vergaat het hen in coronatijd? En hoe gaat het straks, als de coronamaatregelen soepeler worden en deels verdwijnen?

Sacramentele kerk

Peter-Ben Smit. Universitair docent Nieuwe Testament aan de VU, bijzonder hoogleraar aan het Oud-Katholiek Seminarie en assistent-pastoor van de Oud-Katholieke Parochie Amsterdam.

‘In de katholieke traditie is de sacramentaliteit van de kerk van groot belang. In en door de kerk worden mensen in gemeenschap met God gebracht en wordt iets van Gods aanwezigheid in en zijn bedoeling voor de wereld zichtbaar. De theoloog Karl Rahner spreekt over Jezus als het oorspronkelijke sacrament: de mens in wie God zichtbaar werd. De kerk is het basissacrament: het ‘lichaam’ waarin Gods aanwezigheid in Jezus voortleeft. Ook doop, eucharistie en ambt zijn ‘sacramenten’ doordat ze hun inhoud en werking ontlenen aan hun relatie met de kerk en daarmee met Jezus. De kerk is dus geen optelsom van individuele gelovigen die iets met Jezus hebben. De gelovigen hebben juist iets met Jezus, omdat de kerk dat al voor hen had en zij daarin meegaan.’

Wat zijn voor deze kerk de gevolgen van de coronacrisis op dit moment?
‘In de katholieke traditie is gemeenschap ontzettend belangrijk. Vooral daarin worden de sacramenten gevierd. Nu de reguliere samenkomst niet kan plaatsvinden, staat dit onder enorme druk. Voor de Oud-Katholieke Kerk van Nederland betekent dit dat vieringen virtueel zijn; elke zondag is er landelijk een eucharistieviering. Daarnaast is een team geestelijken landelijk met een dagelijks getijdengebed begonnen via Facebook; op gemeenteniveau zijn er verschillende vierende initiatieven. Pastoraal contact verloopt via andere kanalen dan het direct persoonlijke contact.’

Wat doet deze situatie met gelovigen?
‘Zij herontdekken het belang van de fysieke samenkomst. Maar ze zien ook dat andere vormen van gemeenschap, zoals pastoraal belcontact door een hele parochie heen, wellicht onderbelicht zijn gebleven. Tegelijkertijd betekent de huidige situatie ook dat wie niet gemakkelijk met digitale middelen meeviert tot op zekere hoogte buiten de boot valt.’

Wat zijn de gevolgen op de langere termijn?
‘De fysieke dimensie van de samenkomst raakt ook doop, communie, zegeningen en zalvingen, etcetera. De mate waarin een mens ook lichamelijk mee kan doen is wellicht de grootste uitdaging. Niet de menselijke geest, maar wel het menselijke lichaam zit in quarantaine en is een bron van gevaar. Sacramentele spiritualiteit wil lichaam, ziel en geest integreren, omdat dat de mens volledigmaakt. Het is een hele uitdaging om voor de toekomst weer tot die ‘heelheid’ terug te keren.’

Woordkerk

Pieter Kleingeld. Predikant van de NGK Oegstgeest e.o.

‘”In de ‘woordkerk’ is veel ruimte voor de stem van God zoals die via de Bijbel en de prediking tot ons komt.” Met deze zin begon Kees de Groot in de eerdere OnderWeg-special zijn omschrijving van dit type kerk. Ook toen al zag hij dat ‘woordkerken’ delen van de andere kerkmodellen overnemen. Maar, lukt dat niet slechts ten dele vanwege de kracht- weerbarstigheid- van de eigen traditie? Je hoopt dat ze het beste van die andere modellen weet te verwerken. Of dit echt zo is, weet ik niet.’

Wat zijn voor deze kerk de gevolgen van de coronacrisis op dit moment?
‘Veel van deze kerken waren al present op het internet; ze hebben die aanwezigheid nu versterkt door online kerkdiensten. Ze vergaderen inmiddels digitaal, ontmoeten elkaar en drinken koffie via onder meer Zoom en Skype. Juichende berichten over de impact buiten eigen kring neem ik met een korreltje zout. Jongeren en kinderen vinden het minder eenvoudig aangehaakt te blijven. Collecteopbrengsten lijken significant hoger. Na de eerste golf van activisme bezinnen deze kerken zich nu op de toekomst en op hoe zij daar komen.’

Wat doet deze situatie met gelovigen?
‘Woordkerken’ zoals de CGK, GKv en NGK zijn deels traditioneel samengesteld vanuit de eigen zuil, maar functioneren ook als keuzekerk voor mensen die uit andere kerken en gezindten afkomstig zijn. Gelovigen reageren dus heel divers op de situatie.’

Wat zijn de gevolgen op de langere termijn?
‘De diverse samenstelling is mooi en zorgt tegelijk voor flinke uitdagingen. Want hoe ga je verder? Waren ‘woordkerken’ ooit sterk in de studie van het Woord, dit raakt nu slechts een deel van hun leden. Ook het verlangen naar de rust en de ritmes van de sacramentele traditie is slechts bij een deel van de leden aanwezig. Dat geldt ook voor mensen die verlangen naar de kracht van de ‘podiumkerk’ of van discipelschap. Juist voor de ‘woordkerken’ is dat een flinke uitdaging, omdat zij al die groepen willen ‘bedienen’. Omdat er veel dingen zijn die opnieuw moeten worden uitgevonden, terwijl keuzes maken niet hun sterkste punt is. Hoe langer de grote gemeenschap letterlijk buiten beeld blijft, hoe moeilijker het is de synergie van alle modellen waar te maken. Waar ‘woordkerken’ kiezen om te werken vanuit de gemeenschap rondom het Woord, staan zij het best voorgesorteerd voor de toekomst. Zo blijven ze bij hun wortels en kunnen ze van daaruit de vrucht van de andere modellen het beste verwerken.’

Aanbiddingskerk

Miranda Klaver. Universitair docent aan de faculteit religie en theologie van de VU en religieonderzoeker.

‘De ‘aanbiddingskerk’ of ‘podiumkerk’ kenmerkt zich door een gastvrije sfeer, het gebruik van eigentijdse taal en muziek en preken die aansluiten bij het dagelijkse leven. Je ziet dit model terug bij veel evangelische gemeentes en pinksterkerken. Vanwege hun missionaire visie om zoveel mogelijk mensen bekend te maken met het evangelie lopen ze vaak voorop in de toepassing van nieuwe media. Op het podium komen via grote schermen band, gastheer of gastvrouw, en spreker dichtbij de kijker in de zaal. Geluids- en video-opnames zijn veelal online beschikbaar. In de wekelijkse huisgroepen wordt gecommuniceerd via Whatsapp, Facebook en andere sociale media.’

Wat zijn voor deze kerk de gevolgen van de coronacrisis op dit moment?
‘De coronamaatregelen hebben minder consequenties voor ‘podiumkerken’ dan voor andere kerken. Zij hebben voldoende media-ervaring en technologie om online diensten aan te bieden. Wat wel opvalt zijn nieuwe toepassingen: tijdens livestreamdiensten bieden kerken pastorale zorg in de vorm van een persoonlijk chatgesprek of voorbede. Online avondmaal vieren is geen onderwerp van discussie. Binnen de kerkgemeenschap wordt de al bestaande sociale media-infrastructuur extra ingezet voor het onderhouden van sociale contacten en het bieden van onderlinge hulp.
Ik verwacht dat een aantal van de nieuwe toepassingen van onlinemedia aanwezig blijft. Zo begint binnenkort een onlineversie van de Alphacursus. Wellicht blijft deze onlineversie. Dan kunnen ook specifieke doelgroepen bereikt worden, bijvoorbeeld mensen die aan huis gebonden zijn.’

Wat doet deze situatie met gelovigen?
‘Ik verwacht geen grote veranderingen in hun geloofsbeleving. De meesten van hen hebben bewust voor betrokken zijn bij deze kerk gekozen. In hun geloofsbeleving staat de persoonlijke relatie met God centraal en en het geloofsleven hangt niet volledig van de kerkgang af. Maar het sociale aspect van de kerkdienst wordt zeker gemist.’

Discipelschapskerk

Remmelt Meijer is theoloog, pionier en kerkbegeleider. Hij is pionier bij Hemelsbreed: een community in de Bijlmer.

‘Het kerkmodel van de ‘discipelschapskerk’ zou ik graag omdopen naar ‘kerk als familie’. Waar discipelschap nog op afstand kan blijven, geeft die laatste omschrijving aan hoe het eruit ziet: de kerk als nieuwe familie. De insteek is niet de eredienst, maar de mensen: samen Jezus volgen, samen leren en elkaar meenemen in geloof en leven.’

Wat zijn voor deze kerk de gevolgen van de coronacrisis op dit moment?
‘Ik zie veel nadruk op streamende kerkdiensten. Daar is iets goeds van te zeggen, maar waar onze gemeenschap zich vooral druk over maakte, was: hoe houden we elkaar vast? Wie heeft iets nodig? Dat is de kerk als familie: hoe trek je samen op?

Onze eerste stap na afkondiging van de coronamaatregelen was om de frequentie van onze Tafelkring te verhogen van een keer per twee weken naar wekelijks een uur. We schakelen daarmee snel met Zoom. Dat maakt dat we het korter doen, de vormen aanpassen, en de frequentie opvoeren: raak elkaar niet uit het oog en bouw een simpel ritme op.

Intussen zoeken we naar nieuwe vormen om lijfelijk samenkomen mogelijk te maken. Een wandeling maken met z’n tweeën, bij elkaar in de achtertuin zitten: het is mogelijk! De kerk als familie is merkbaar flexibel: werkt de ene manier niet, dan zoek je een andere. Steeds is de groep het uitgangspunt. En ook tijdens vieringen via Zoom zoeken we elkaar op: ook daar kiezen we voor interactie.’

Wat doet deze situatie met gelovigen?
‘Mensen reageren verschillend. Tegelijkertijd groeit de moed om rechtop te staan. Als ik langsga bij mensen op een zondagmiddag, ontvangen ze mij met open armen in hun achtertuin. Elkaar zien, helpt om samen te blijven delen en de onderlinge liefde te voeden. Het doet niet alleen iets met onszelf: recent organiseerden we een online borrel met een kloosterbiertje. In korte tijd was het event vol met allerlei mensen uit ons netwerk! Zoiets kleins doet veel met mensen. Er is een hoop liefde en dat maakt alles anders.’

Wat zijn de gevolgen op de langere termijn?
‘Uiteindelijk is het nodig elkaar daadwerkelijk te zien en lijfelijk te ontmoeten. Als familie kun je niet zonder. De basis van kleine groepen maakt het ook gemakkelijker om hierin creatief te zijn. We verkennen nu de groep van vijf mensen: een stel dat drie mensen op bezoek vraagt en een ruime opstelling heeft in de kamer. Dit is toegestaan, het lijkt ons verantwoord om te overwegen.

Terwijl ik dit schrijf, is de deur net gesloten achter iemand van het stadsdeel Zuidoost die flyers kwam brengen rondom coronahulp. Recent kochten we via Marktplaats een bakfiets om de buurt in te gaan nu mensen niet mogen samenkomen. Want discipelschap betekent ook missionair kerk-zijn als onderdeel van wie je samen bent. We passen de bakfiets aan tot koffiefiets en gaan gratis koffie en thee uitdelen, praatjes maken en informatie geven over hulp. Mensen verbinden binnen de ‘anderhalvemetersamenleving’ die er nu is. Gewoon om als Jezus te zijn op de plek waar hij nu ook zou zijn: op straat, in de buurt.’

Ervaringen met online kerkdiensten

Recent deed communicatie-adviseur Eric van den Berg, samen met anderen, onderzoek onder ruim vijfhonderd predikanten, pastores en kerkelijk vrijwilligers naar hun ervaringen met online kerkdiensten. Ook kerkleden bevroeg hij op hun bevindingen. De resultaten publiceerde hij in een E-boek: Ervaringen met online kerkdiensten (Isismedia). Een paar voorbeelden.

Sacramentale kerk

Sacramenten ‘gebeuren’ daar waar kerkgangers één plaats en tijd delen. De collectieve gebeurtenis is essentieel voor de werkzaamheid van het sacrament in dogmatisch-theologische zin. Tot de tijd dat de kerk gelijktijdig dezelfde (digitale) ruimte en (fysieke) tijd zal delen, blijft het behelpen.

Reactie van kijkers
‘Overwegingen en meditaties komen op beeld over, avondmaal en communie niet. Dat is ‘een vervreemdende show op afstand’.

Woordkerk

De respondenten zijn enthousiast over de prediking. Het geluid klinkt door dat de lengte van een online preek korter kan, omdat mensen een korte spanningsboog hebben.

Reactie van kijkers
‘In de preek zit (…) de bemoediging die ik nodig heb.’ Iemand anders: ‘De verkondiging is belangrijk nu het zingen zo anders is.’

Aanbiddingskerk

Veel ‘podiumkerken’ maken optimaal gebruik van beeld, geluid en cameraposities. Je zou kunnen verdedigen dat zij het verst zijn in een ‘gemediatiseerde religie’. De lat ligt meestal hoger: er wordt professionaliteit verwacht van de mensen achter de knoppen.

Reactie van kijkers
Respondenten geven terug dat aanbiddingsliederen de reden zijn om een kerkdienst te volgen.

Discipelschapskerk

Sommige uitzendingen beginnen bij een gezin thuis, alvorens door te schakelen naar de voorganger in de kerk.

Reactie van kijkers
Geen aanvullende info vanuit het onderzoek.