‘Begin maar eens met je schoenen uit te doen’

Arie Kok | 9 januari 2021
  • Interview
  • Thema-artikelen

Met het begrip levensheiliging zijn velen opgevoed. Tegenwoordig riekt het zomaar naar moralisme en zwaarte. Is dat terecht? Met de theologen Hans Burger en Gerrit Riemer gaan we op zoek naar wat heiliging vandaag kan betekenen. 

  • Gerrit Riemer is theoloog en kloosterling in het Kleiklooster in Amsterdam-Bijlmer.
  • Hans Burger is universitair hoofddocent aan de TU in Kampen.
(beeld Gerrit Riemer)

(beeld Gerrit Riemer)

Het thema ‘heiliging’ lijkt enige vermoeidheid op te roepen. Herkennen jullie daar iets van?
Hans: ‘Ik zie bij mensen een terughoudendheid om elkaar aan te spreken op de manier waarop je je leven invult. De mensen ervaren dat al snel als een aanval. Aan de andere kant zie ik ook allerlei hoge levensidealen ontstaan. Denk aan het Kleiklooster, aan wat er voor vluchtelingen wordt gedaan. Een term als toewijding lijken mensen positiever te waarderen.’

Gerrit: ‘Het woord heiliging hoor ik eigenlijk nooit meer vallen, maar dat wil niet zeggen dat de aandacht voor deze levensstijl er niet meer is. Vooral onder jonge christenen zie ik een vorm van activisme die er dicht tegenaan schuurt. Waarvan ook gezegd wordt: ‘Zo behoort een christen toch te leven?’ Heiliging verwijst theologisch en spiritueel naar een meer genuanceerde werkelijkheid, het gaat niet alleen over gedrag.’

‘Word klein, kijk om je heen
naar wat naar je toekomt’

Wat is heiliging meer dan gedrag?
Gerrit: ‘Gedrag is de vrucht van heiliging. Een vrucht hangt aan een boom die op zijn beurt wordt gevoed vanuit wortels. Daar ligt voor mij de oorsprong, bij geworteld zijn. Begin maar eens met je schoenen uit te doen. Evenals Mozes die bij de brandende braamstruik heilige grond betreedt. Voor mij is de kern: in de confrontatie met God en met de andere mens je pretenties afleggen. Dat uit zich niet direct in daden. Het is vooral een worsteling met God, of van God met mij, waarin ik uiteindelijk gevormd zal worden tot wie ik als mens behoor te zijn. Dat heb ik totaal niet in de hand, ik ben daarin volledig afhankelijk van genade en de heilige Geest. Wat kun je nog doen als mens?’

Hans: ‘De begrippen rechtvaardiging en heiliging zijn in de beleving van veel gereformeerden wat los van elkaar geraakt. Heiliging is daardoor in een moraliserende sfeer terechtgekomen. Eerst ontvangen we vergeving in Christus, dan komt de heiliging. Eerst is God de heilige, dan zijn wij aan zet. Heel vermoeiend is dat, vooral als je in een beklemmende moraliserende kerkelijke sfeer zit. Heiliging valt dan samen met ethiek. Om een aantal redenen klopt dat niet. Het offer van Jezus heiligt ons al. Paulus zegt niet tegen mensen dat ze heilig moeten worden, maar hij spreekt ze aan als heiligen. Wij zijn al aan hem toegewijd. Christus en de heilige Geest heiligen ons, niet wijzelf. Daarom vind ik het mooi wat Gerrit inbrengt: het gaat erom dat we eerbied voor God hebben. Maar dat is ingewikkeld voor mensen die leven in een wereld waar God achter de horizon verdwenen is.’

Hans Burger.

Hans Burger.

Is dat niet abstract voor mensen? Het is eenvoudiger om concreet te praten over wat je moet doen, wat de normen zijn.
Hans: ‘Als eerbied hebben voor God abstract is, dan weten we niet meer wie God is. Misschien is dat wel het grootste probleem. In onze kerken krijgen we weinig woorden aangereikt om na te denken over onszelf en over hoe we onze spiritualiteit vormgeven.’

Gerrit: ‘Vanuit de Psalmen en Prediker komt het antwoord wel naar ons toe: begin maar eens met eerbied te hebben voor God. Dat is abstract als je verwacht dat God daarmee direct een gezicht heeft en ingevuld is. Als het gaat om levenshouding, dan is het niet abstract. Je stelt je dan open voor het andere geluid: de wereld en de werkelijkheid zouden anders kunnen zijn dan wat jij er vanuit je levensovertuiging van maakt. Eerbied gaat erover dat je je schoenen uitdoet, omdat je beseft dat je op heilige grond staat; dat ik respect blijf hebben voor de totaal andere wereld die in de ontmoeting met God en met de andere mens meekomt. In het laatste hoofdstuk van Hebreeën, een theologische brief, worden een paar praktische aanwijzingen gegeven: houd de onderlinge liefde in stand en de gastvrijheid in ere. Zo hebben sommigen zonder het te weten engelen van God ontvangen, staat er ook. Dan gaat het erom dat je nieuwsgierig blijft naar de ander vanuit de hoop en verwachting dat God daarin naar jou toekomt.’

Gerrit: ‘De meer moraliserende benadering kan ertoe leiden dat we anderen gaan vertellen hoe ze moeten leven, dat je God bent over de ander. De Bijbel zegt vooral: mens word maar weer eens klein, houd je mond en kijk om je heen naar wat er allemaal naar je toekomt. Probeer te ontdekken wat dat jou vertelt over God. Je komt oog in oog te staan met het onbekende.’

Hans: ‘Ethiek kun je vastpakken. Wat ga je concreet doen? Maar het gaat om wie je bent, hoe je in het leven staat. Ik moet denken aan het beeld dat Luther geeft van de zondige mens: in zichzelf gekromd, een egeltje, vooral bezig met zichzelf overeind te houden, zichzelf te rechtvaardigen. Daarmee sluit je je af voor God en je naaste. Levensvernieuwing gaat over open worden naar God, je naaste en de wereld. Jezelf op een nieuwe manier leren zien. Henri Nouwen heeft het prachtig bij elkaar gebracht in zijn boek Open uw hart. Hoe kun je een open mens worden? Dat begint bij de rechtvaardiging door God en brengt ons in de ruimte van de Geest. Een geheiligd leven begint bij de overvloed dat we geliefd zijn. Er is ruimte bij God om te groeien. Zo bezien is dankbaarheid een waardevol begrip. De zwarigheid die aan ‘heiliging’ hangt, heeft wellicht te maken met het mensbeeld dat we tot zonde geneigd zouden zijn en tot niets goeds in staat. We mogen best verwachtingsvoller zijn over wat het nieuwe leven brengt.’

‘Heiliging begint bij vriendschap
en kwetsbaarheid’

Gerrit: ‘In de catechismus staat er ook bij: “…tenzij je door de Geest van God opnieuw geboren bent.” Je kunt, als je wilt, een complete wereldbeschouwing uit de Bijbel halen. Maar het eerste wat de Bijbel doet, is jou persoonlijk aanspreken en aansporen. Oproepen tot toewijden, op de liefde van God wijzen en de beloften die daarin meekomen. Mens, waar ben jij nu? Het is aan jou om daar antwoord op te geven. Ik ben er allergisch voor geworden dat mensen mij gaan vertellen wat christelijk en goed leven is. Dat blijft hangen op het niveau van de daden. Heiliging begint bij de binnenwereld, vriendschap, kwetsbaarheid. Daar kom je in de ruimte waar Hans over spreekt, de overvloed van het geliefd zijn.’

Hans: ‘Ik zou niet zo snel zeggen dat heiliging iets van je innerlijk alleen is. Wat je belichaamt, heeft ook invloed op je innerlijk. Toen ik predikant in Franeker was, zijn we begonnen met kerstmaaltijden. Daar heb ik veel geleerd over gastvrijheid, dienstbaarheid en contact hebben met mensen aan de onderkant van de samenleving. Dat doet ook iets met je binnenkant.’

Gerrit: ‘In die wederkerigheid wordt het spannend. Juist het concrete leven met de gasten hier in het Kleiklooster heeft mij van mijn idealistische paard geschopt. We zijn hier komen wonen met het idee: ik ga hier iets goeds doen. Maar onze gasten zitten er totaal niet op te wachten dat ik iets goeds kom doen. Mijn omgang met hen is nu veel gelijkwaardiger. Ik leef met hen samen, wil hen ontmoeten. Daarin leer ik vooral mijzelf beter kennen en word ik geconfronteerd met mijn eigen grenzen. Zij zijn de engelen, die niet altijd leuk zijn, die mijn huis soms overhoop schoppen, maar die mijn geestelijk leven beïnvloeden. Heiliging moet ook aan je innerlijk gebeuren, het mag er niet aan voorbijgaan.’

Gerrit Riemer.

Gerrit Riemer.

Hans: ‘Barmhartigheid is een belangrijke notie. Elkaar leren vergeven is al moeilijk genoeg, zegt Augustinus. Laat die barmhartigheid vooral een groeizame omgeving voor mensen opleveren.’

Gerrit: ‘Een van onze valkuilen is dat we snel het idee hebben dat we het beter weten. Een uitspraak die zichzelf in de staart bijt, realiseer ik me. Dat is de worsteling. De zaligsprekingen zijn voor mij leidend voor christelijk leven, voor de vorming van het innerlijk. Nederig zijn van hart, arm van geest. Het afleggen van de gedachte dat je het weet en dat je het ook voor je medemens weet. In het contact met de andere mens je bewust zijn van de heilige grond die je betreedt. Daar trek je uit eerbied je schoenen uit. Daar begint het mee.’

Bonhoeffer zegt ergens: ‘Als je je ook maar een millimeter boven de ander verheven voelt, kun je geen naaste voor de ander zijn.’
Hans: ‘Dat zit ook in dat beeld van die gekromde mens. Voor je het weet doe je dingen om jezelf in balans te brengen, om jezelf wat groter te maken en je meerwaarde te vergroten.’

Gerrit: ‘Bonhoeffer moet hebben gezien dat pretentie de ander afschrikt. Voor de bühne is er dan wel een werk van barmhartigheid verricht, maar op de vloer gebeurt er niets. Barmhartigheid vraagt om evenmenselijkheid, gelijkwaardigheid. Daarom ben ik blij dat wij in het Kleiklooster geen dossierkennis hebben van onze gasten, zoals hulpverleners wel hebben. Onze gasten zijn terughoudend tot ze ontdekken dat wij niets van ze weten. Ik vraag hoe het gaat en zij vragen het mij. Dan begint het contact.’

Louis Runhaar, oud-katholiek pastoor, benadrukt in de OnderWeg van 9 januari dat heiliging voortkomt uit de liturgie. De rituelen zijn eerder impressie dan expressie, ze laten een indruk achter op de ziel. Je wordt erdoor gevormd tot een ander mens.
Hans: ‘Doordat in de reformatie het accent verlegd is naar het woord, in die tijd een bevrijding, heeft er een kaalslag plaatsgevonden in de liturgie. Dat heeft de bemiddelende rol van de kerk gereduceerd. Door individualisering hangt het nu meer van mij af, van mijn geloof en beleving. Er staat echter veel meer omheen en daarin zit ook die ruimte voor heiliging, waar ik het over had.’

Gerrit: ‘Pascal zegt ook zoiets: als je het gevoel van het christelijk geloof kwijt bent, doe dan gewoon de daden van het geloof. Ga naar de kerk, doe de rituelen, dan stel je je ook bloot aan de goede krachten die het innerlijk leven opnieuw wakker kunnen maken.’

Over de auteur
Arie Kok

Arie Kok is journalist en tekstschrijver.

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Het mysterie van Jezus’ wonderen

Rolf Robbe
  • Beschouwing
  • Thema-artikelen
Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Voor wie meer wil ontdekken over: Wonderen

Peter Hommes
  • Reisbagage
  • Thema-artikelen

Reageer op dit bericht

Meld je aan voor onze gratis nieuwsbrief