Wat als ze echt zijn?

‘BeReal’ was het thema van de jeugdleidersconferentie van Kerkpunt. Een van de workshops had als thema ‘Wat als jongeren echt zijn?’. Wat als ze komen met hun vragen, worstelingen, angsten of frustraties? Hoe voer je dan een gesprek met hen waarin het geloof een plek krijgt? Wat betekent ‘veerkracht’? Hieronder volgen de lessons learned uit deze workshop.

Tijdens en na de coronapandemie is de aandacht voor het welbevinden en de mentale gezondheid van jongeren sterk toegenomen. Uit het laatstverschenen HBSC-onderzoek, een internationaal onderzoek naar welbevinden van jongeren dat elke vier jaar wordt gedaan, bleek een forse stijging van mentale problemen, vooral bij jonge tienermeisjes. De druk die jongeren ervaren door schoolwerk is in twintig jaar tijd verdrievoudigd. Toch geven jongeren in Nederland hun leven nog steeds een dikke voldoende.

Lockdowns

In de coronatijd is extra veel onderzoek gedaan. Daaruit bleek in grote lijnen dat jongeren tijdens de lockdowns gevoelens hadden van stress, eenzaamheid, vermoeidheid, chagrijn, somberheid en angst. Ze zijn minder gaan bewegen, minder gaan slapen en slechter gaan eten. Ze maakten zich zorgen over hun leervorderingen, sociale leven en motivatie voor school. Ouders en leraren maakten zich vooral zorgen om leerachterstanden en schermgebruik. In gezinnen was er meer saamhorigheid én meer ruzie. Dit zijn onderzoeken onder grote groepen jongeren waarbij uitgegaan wordt van gemiddelden. Bovenstaande geldt dus niet voor alle jongeren. Zo zijn er ook jongeren die de coronaperiode als positief hebben ervaren en hebben genoeg jongeren geen stress door schoolwerk ervaren. We weten dat er subgroepen jongeren zijn die meer of minder last hebben van stress. We weten ook dat een opeenstapeling van problemen meer risico geeft op mentale problemen.

#1 Ga uit van veerkracht

In tijden van crisis komt het woord ‘veerkracht’ vaak voorbij. Zo ook in de coronacrisis. Er is toen vaak gezegd dat de reacties van jongeren normale reacties waren op een niet normale situatie. Dat de meeste mensen na een crisis een natuurlijk herstel laten zien, gebaseerd op veerkracht. Dat is terecht. Er zijn echter veel misverstanden over wat veerkracht is. Jongeren (en ook volwassenen) hebben bij veerkracht vaak het idee dat het een vaststaande eigenschap is: iets wat je hebt of niet hebt, iets waarmee je bent geboren en wat niet meer verandert. Als je dit beeld hebt, maken oproepen om je veerkracht te vergroten je alleen maar moedeloos. Want wat als je die magische eigenschap niet bezit? In de psychologie wordt veerkracht niet gezien als een vaststaande eigenschap, maar als een proces. Veerkracht is een proces waarbij je leert omgaan met stress, tegenslagen en kwaad. Dat leer je door gebruik te maken van hulpbronnen. Het is belangrijk om hulpbronnen te hebben, waaruit je kunt putten als het moeilijk is.

Hulpbronnen

Hulpbronnen kunnen psychologisch zijn (bijvoorbeeld sociaal-emotionele vaardigheden), maar ook sociaal (steun en hulp van anderen of de steun die structuur en regels geven), materieel (een huis en geld) of cultureel (muziek, sport, religie). Dit laatste is zeker ook interessant; deze categorie wordt in de psychologie omschreven als ‘identiteitsversterkend’. Als christen spreekt mij het denken vanuit veerkracht aan. Het gaat namelijk over het leven en lijden dat daarin onvermijdelijk op je pad komt. En: als we in God geloven, hebben we een Hulpbron waarmee we heel rijk zijn. Het gaat dan over veerkracht ‘net een laagje dieper’. In Psalm 36 staat: ‘Bij U is de bron van het leven, in uw licht zien wij licht.’ We mogen uitgaan van veerkracht bij jongeren en we hebben een Bron om uit te putten. Dat betekent dat het helpend is om aan jongeren te vragen: ‘Wat helpt je als je het moeilijk hebt?’ Vraag dat als volwassene of stimuleer jongeren om dat aan elkaar te vragen. Het helpt ook om concreet te vragen in hoeverre het geloof in God iemand steunt in een moeilijke situatie. Want eerlijk is eerlijk: het geloof in God is niet altijd een hulpbron; in sommige situaties kan het geloof juist alles alleen maar moeilijker maken doordat er nog meer vragen of twijfels op je afkomen.

#2 Check je aannames

Als volwassenen denken we vaak dat we weten wat er onder jongeren leeft. We interpreteren gedrag, uitspraken of het stilzwijgen van jongeren vanuit ons eigen referentiekader en ons eigen gevoel. Ook en juist wanneer veel (social) media aangeven dat jongeren mentale problemen hebben, is het goed om voor jezelf te weten welk beeld het bij jou oproept. Vervolgens is het belangrijk dat je dat beeld en de bijbehorende aannames checkt bij jongeren. Zo denken veel volwassenen bijvoorbeeld dat minder huiswerk of lagere eisen op school de stress vermindert bij jongeren. Of dat jongeren gebukt gaan onder de ‘complexe wereld van nu’ met klimaatveranderingen en oorlogen. Of dat jongeren beschermd willen of moeten worden door volwassenen.

Het levert prachtige eye-openers, verrassingen en confrontaties op wanneer we als volwassenen in gesprek gaan met jongeren over hoe zij de krantenkoppen lezen. Mooi is het om gewoon met een krantenkop te komen en te vragen: ‘Klopt dit, jongens? Zien jullie dit ook zo?’ Zo kan ik me gesprekken herinneren over stress over schoolwerk, waarin jongeren zeiden: ‘Volwassenen willen nu minder huiswerk geven en de exameneisen naar beneden halen. Dat is niet de oplossing. We zitten gewoon te veel op onze mobiel en onze week zit te vol met van alles, dus dan hebben we te weinig tijd voor huiswerk.’ Ik kan me ook gesprekken herinneren waarin jongeren zeiden: ‘Onze ouders willen ons beschermen voor alles in de wereld en daarom geven ze meteen advies in plaats van dat ze echt naar ons luisteren.’

#3 Durf te vragen

Menig volwassene, en dat geldt zeker voor ouders, luistert vanuit angst of beschermingsdrang. Dat is heel begrijpelijk, want er is veel om bang voor te zijn en veel om te beschermen. Het belemmert je alleen wel in het stellen van open vragen. Als een jongere komt met een vraag, een worsteling, een constatering of wat dan ook: wacht met reageren en dúrf te vragen. Vraag door: wat bedoel je, leg eens uit, hoe dan? Als je durft te vragen, durf dan ook naar het antwoord te luisteren. Ook als je ervan schrikt, als het je bang of bezorgd maakt, als het je keihard confronteert met de wereld waarin de jongeren leven. Het is hun wereld, maar ook de onze, daarin gebeurt veel dat het vragen waard is. Jongeren weten en zien al zoveel meer dan wij als volwassenen vermoeden. Tegelijkertijd zijn wij er als volwassenen om beschikbaar te zijn voor hun vragen, door te vragen en aandachtig te luisteren naar hun antwoorden. Vragen zijn voor jongeren veel meer waard dan antwoorden.

Vragen zijn voor jongeren veel meer waard dan antwoorden

#4 Check je taal

Jongeren zijn soms geneigd om zware of eenzijdige taal te gebruiken voor allerlei gevoelens die ze hebben. Gevoed door social media vallen er snel termen als ‘depressief’ of ‘getraumatiseerd’ en wordt er gelabeld met ‘autist’, ‘borderliner’ of ‘narcist’. Als schoolpsycholoog ben ik in lerarenkamers altijd alert op termen die volwassenen gebruiken. Soms gebruiken zij hetzelfde jargon als de jongeren, namelijk het jargon van psychopathologie, terwijl daarvan lang niet altijd sprake is. Daarom: check je taal. Vaak bedoelen we te zeggen dat we balen, neerslachtig zijn, onze dag niet hebben, het moeilijk vinden, ons kwetsbaar voelen, lijden. Laten we dat ook uiten in onze taal. Laten we elkaar ook stimuleren in het uitbreiden van onze woordenschat. We kunnen bijvoorbeeld ook even doorvragen bij de mededeling: ‘Ik voel me k*t.’

#5 Durf richting te geven

Volwassenen binnen de kerk – of het nu ouders, ouderlingen of jeugdwerkers zijn-, zijn soms té voorzichtig en bescheiden om vanuit de Bijbel richting te geven. Dat kan voortkomen uit ongemak met de vragen die jongeren hebben. Het kan ook voortkomen uit hun eigen verleden waarin dogma’s een grote rol hebben gespeeld. Veel veertigers en vijftigers in onze kerken groeiden op in een christelijk gezin in een relatief beschermd wereldje van een kerkelijk leven en een christelijke school. De grote boze buitenwereld was nog niet zo groot en dichtbij als tegenwoordig, ook doordat er nog geen social media was. Vanuit deze context en vanuit de wens om dogma’s los te laten, willen ze hun kinderen wat losser opvoeden. De jongeren van tegenwoordig leven echter in een wereld waarin geloven echt niet meer vanzelfsprekend is en zo groot is geworden dat ze bijna smeken om richting. Jongeren geven aan dat ze niets hebben aan volwassenen die geen mening hebben, alles relativeren of nuanceren of hen laten kiezen uit alle mogelijkheden die er zijn.

Job

Een voorbeeld van ‘richting geven’ is het bespreken van het verhaal van Job uit de Bijbel. Job is een gelovige. Dat is het eerste belangrijke punt uit dit verhaal. Jongeren vragen zich soms af of ze nog wel gelovig zijn als ze vragen of twijfels hebben of boos zijn op God. Job was een gelovige die radeloos was, omdat hij alles was kwijtgeraakt. Job was verder een gelovige die onschuldig was. Ook dat is goed om te bespreken met jongeren. Geloven en lijden gaan samen en daarin kun je als gelovige onschuldig zijn. Job was vervolgens een gelovige die klaagde bij God. Dat mag dus. Job klaagt en kan niet zonder God. Het mooiste is: God laat Job niet los. In groepsgesprekken kunnen we met jongeren bespreken wat we van Job kunnen leren. We kunnen het ook hebben over wat de vrienden van Job ons leren (zeven dagen en nachten bij hem zitten en stilzwijgen bijvoorbeeld). In het verlengde daarvan kunnen we bespreken hoe we elkaar steunen in de gemeente als iemand het moeilijk heeft.

Tot slot

Richting geven aan jongeren kan pas als we durven vragen en durven luisteren naar hen. Soms krijgen we geen antwoord. Dat is niet erg. Het doet me denken aan een jongere die zei: ‘Mijn mentor vroeg elke week hoe het met me ging. Ik wist zeker dat ik nooit mijn verhaal zou vertellen aan hem, maar het feit dat hij het steeds vroeg, maakte dat ik me niet alleen heb gevoeld toen ik het moeilijk had.’