Spiritualiteit: een persoonlijke relatie met God

Spiritualiteit is ‘in’, maar wat is ze precies? Waaraan kun je denken als iemand zichzelf een spiritueel mens noemt? Dit nummer van OnderWeg gaat over christelijke spiritualiteit. Zij richt zich op de navolging van Christus. In dit artikel ga ik erop in wat dit concreet betekent.

Met name na de opkomst van New Age in de zeventiger jaren en de bloei ervan in de jaren ‘80 en ‘90 ontstond er groeiende belangstelling voor oosterse spiritualiteiten, esoterische tradities en alternatieve geneeswijzen. Deze trend liep samen op met een groeiende individualisering en een persoonlijke zoektocht naar zingeving buiten de kerk om. De vele vormen van spiritualiteit zijn voornamelijk gericht op persoonlijke ontwikkeling, zelfontplooiing en holistische gezondheid van de mens. Nu zien we deze terug in vormen van mindfulness.

Maakbaarheid of kwetsbaarheid

Een jonge vrouw deelde onlangs enthousiast iets over de mindfulness-cursus die zij volgde. Ze zocht naar een praktische toepassing van mindfulness om te ontsnappen aan de constante stroom van afleidingen. Uiteindelijk had ze een diepere verbinding met het universum ervaren en door haar persoonlijke reis had zij de weg naar zichzelf gevonden.

Christelijke spiritualiteit kent een andere gerichtheid en heeft vooral een andere betekenis. De grondslag voor christelijke spiritualiteit vinden we in het geloof in Christus Jezus, door wie we mogen leven uit Gods genade. Door de heilige Geest richt christelijke spiritualiteit zich op de navolging van Christus en geeft betekenis aan de omvorming van ons mens-zijn. Deze vorm van spiritualiteit is dus niet gericht op maakbaarheid, maar op kwetsbaarheid. Deze kwetsbaarheid richt zich door kennis van goed en kwaad op het verlossend handelen van Christus in jouw leven. Ze is gericht op leren geloven en liefhebben.

Spirituele ervaringen

Veel mensen ontvangen in hun leven één of meerdere spirituele ervaring(en). Bijvoorbeeld als je een grote oude kathedraal binnenloopt: er kan je een gevoel bekruipen van een eeuwenoud christelijke geloof dat groter is dan jouw persoonlijke geloofservaringen. Of wanneer je hoog in de bergen een met sneeuw bedekt landschap aanschouwt: je kunt overweldigd raken door de schoonheid van de schepping en zelfs een hemelse nabijheid ervaren. Een spirituele ervaring kan je ook overkomen door een onverwacht woord dat ineens een vraag beantwoordt, waarmee je al dagen rondloopt. Zo zijn er meer voorbeelden te vinden van spirituele ervaringen.

Wanneer je er dagelijks op let, ontdek je dat je meer spirituele ervaringen opdoet dan je in eerste instantie dacht. Deze voorbeelden zijn vormen van mystieke ervaringen. Deze ervaringen kunnen je bewust maken dat je leven je geschonken is als een deel van het grotere geheel zoals Paulus dat verwoordt in Handelingen 17:28: ‘Want in Hem leven wij, bewegen wij en zijn wij. Of, zoals ook enkele van uw eigen dichters hebben gezegd: “Uit Hem komen ook wij voort.”’ Als geen ander weet Paulus dat de mens geschapen is naar Gods beeld en dat Gods adem in ons is. Niet zozeer als een goddelijke vonk, maar als een levenskracht voor de ziel.

Meer specifieke vormen van christelijke of bijbelse spiritualiteit zijn erop gericht om in je persoonlijke geloof een wederkerige relatie met God vorm te geven. Hierbij richt je je niet alleen op gehoorzaamheid aan Gods wil in jouw leven, maar laat je ook God jouw levensweg toetsen. Een prachtige verwoording van dit proces vind je in Psalm 139:23–24: ‘Doorgrond mij, God, en ken mijn hart, peil mij, weet wat mij kwelt, zie of ik geen verkeerde weg ga en leid mij op de weg die eeuwig is.’

Als je je door je spiritualiteit richt op de wederkerige relatie met God, openen zich wegen om je relatie met God te verdiepen. Het fundament onder deze verdieping is een Christusgelijkvormigheid zoals Paulus die beschrijft in Romeinen 8:29: ‘Wie Hij van tevoren heeft uitgekozen, heeft Hij ook van tevoren bestemd om het evenbeeld te worden van zijn Zoon, die de eerstgeborene moest zijn van talloze broeders en zusters.’

Vanuit een christelijke spiritualiteit schenk je aandacht aan je geestelijke vorming door middel van ‘inoefeningen’. Een ‘inoefening’ is een terugkerend moment van stilte, bijbellezingen en gebed dat past bij jouw situatie en geloofsbeleving. Dat kan voor de een een podcast zijn, zoals Eerst Dit of Bidden Onderweg, voor de ander een stiltemoment van een Lectio Divina of door Getijdengebeden: manieren om ruimte te maken voor geestelijke vorming. Vormen van spiritualiteit zijn veelzijdig, omdat spiritualiteit verbonden is met persoonlijke zeggingskracht.

Geestelijke gerichtheid

De gerichtheid van christelijke spiritualiteit is zo oud als de wet van Mozes. In Deuteronomium 30:15 houdt Mozes de Israëlieten het doel van Gods wetten voor ogen. Namelijk om te leren leven volgens de wil van God: ‘Besef goed, vandaag stel ik u voor de keuze tussen voorspoed en tegenspoed, tussen leven en dood.’ Als je de wil van God wilt doen, richt je je op een gezegend leven. Zoals in Psalm 1:6: ‘De HEER beschermt de weg van de rechtvaardigen, de weg van de wettelozen loopt dood.’

In vergelijking hiermee is christelijke spiritualiteit gericht op het proces van onderscheiden tussen goed en kwaad, tussen zegen en vloek. In Galaten 5:16-17 schrijft Paulus: ‘Ik zeg u dus: laat u leiden door de Geest, dan zult u niet toegeven aan aardse begeerten. De aardse begeerte gaat in tegen de Geest, en wat de Geest verlangt, gaat in tegen de aardse begeerte. Het een is in strijd met het ander, en u kunt dus niet zomaar doen wat u wilt.’ Paulus spoort aan om in het leven open te staan voor de leiding van de heilige Geest.

Christelijke spiritualiteit is divers, maar de kern ervan is gericht op het leren onderscheiden wat gerechtigheid, vrede en vreugde door de heilige Geest betekent (Romeinen 14:17): het leren keuzes maken op grond van je relatie met Jezus door te luisteren naar wat de Geest van je verlangt, waardoor je leeft in een groeiende verbondenheid met God.

Deze spiritualiteit is gericht op de vraag hoe God werkzaam kan zijn in het leven: welke wegen lopen dood en welke bieden juist uitkomst? Het gaat om een gelovig kritische houding op je levenspraktijk vanuit genade onder de leiding van de heilige Geest.

De Jezuïtische traditie duidt deze gerichtheid aan met geestelijke oefeningen. Ignatius van Loyola schrijft dat geestelijke oefeningen een vorm van gewetensonderzoek zijn op grond van je geloof. Je overweegt een aspect van je leven en brengt dat onder woorden in gebed. Deze wijze van oefenen kan op verschillende manieren: bijvoorbeeld in een stille ruimte, in de natuur, in een gemeenschap (zoals in een Emmaüswandeling) of met behulp van een app zoals Bidden Onderweg. Deze app is gemaakt naar de principes van de Geestelijke Oefeningen van Ignatius. Het achterliggende doel van deze geestelijke oefeningen is dat je je ziel vormt en richt om te zoeken én te vinden wat Gods wil is in je leven.

Onderscheidingen

De geestelijke onderscheidingen als spirituele oefening vinden we al terug bij de woestijnvaders in de eerste eeuwen van de christelijke kerk. Bijvoorbeeld bij Johannes Cassianus (circa 260–435) die de onderscheidingen toepaste als een kritische reflectie op ervaren spiritualiteit. Cassianus en andere woestijnvaders vormden een tegenbeweging tegen inmiddels vervlakte vormen van het christelijk geloof in hun tijd. In navolging van verschillende filosofische scholen, maar vooral in navolging van Christus, richtten zij hun ascese (vasten, sober leven, onthoudingen, etcetera) op waakzaamheid, volhardend gebed. Vergelijk deze levenshouding met momenten uit het leven van Jezus en zijn discipelen in Marcus 6:7–9 en 10, 17–31 of Lucas 12:22–31.

Een kerngedachte achter de onderscheidingen vinden we in Filippenzen 1:9–11: ‘Ik bid dat uw liefde steeds meer aan inzicht en fijnzinnigheid wint, zodat u kunt onderscheiden waarop het aankomt. Dan zult u op de dag van Christus zuiver en onberispelijk zijn, vol van de vruchten van de gerechtigheid, die u dankt aan Jezus Christus, tot lof en eer van God.’

Geldwisselaar

Cassianus vertaalde zijn onderscheidingen met een metafoor van een verstandige geldwisselaar. Een geldwisselaar moest immers goed kunnen onderscheiden of een munt echt of vals was. Daartoe volgde hij verschillende stappen.

Als eerste moest hij onderscheiden of de munt van goud was of niet. Daarna keek hij welke afbeelding de munt droeg: van een koning of een tiran. Aansluitend onderzocht hij of de munt wettig geslagen was en tot slot bepaalde hij of de munt het vastgestelde gewicht had.

Deze metafoor gebruikt Cassianus om te kunnen onderscheiden op de geestelijke levens.

• De eerste stap: ‘Is het goud of is het koper’ gaat over het verschil tussen een doodlopende weg of de weg ten leven. Leidt de weg naar God of van God af? Denk hierbij aan de woorden van 1 Johannes 4:1: ‘Vertrouw niet elke geest. Onderzoek altijd of een geest van God komt, want er zijn veel valse profeten in de wereld verschenen.’
• De tweede stap van onderscheidingen gaat over de afbeelding op de munt. Cassianus verwijst naar Matteüs 4:6 waar Jezus verleid wordt om zich op basis van bijbelse woorden te onderwerpen aan dwaalwegen. Tegelijkertijd betrekt hij deze vergelijking op alle aspecten van het leven. Ook op dingen waarvan niet direct duidelijk is wat God van je vraagt. Dan is een open en bescheiden houding behulpzaam. Zolang je nog geen duidelijkheid vindt, mag je dat biddend voorleggen. ‘Onderzoek alles en behoud het goede’ (1 Tessalonicenzen 5:21).
• De derde stap of de munt wettig geslagen is, heeft betrekking op zowel de traditie als levenservaring. Het gaat om wijsheid in de omgang met wat gevonden wordt. Je kunt hierbij denken aan de stelligheid waarmee conclusies getrokken kunnen worden: kun je onderscheid maken tussen wat je vindt en wat gevonden is? Je kunt zó door stille tijd, bijbelstudie en gebed bevangen worden dat je overontvankelijk wordt en als een vliegwiel doordraait. Dan heb je nodig dat je je laat meevormen door de ervaringen en overwegingen van anderen. Je mag het gaan van een geestelijke weg leren in een betrouwbare geloofsgemeenschap .
• De laatste stap gaat over het bepalen van het gewicht. Cassianus raadt aan om het gewicht van je gedachten te wegen op de weegschaal van het hart. Denk hierbij aan een leven met diep ontzag voor God. In deze stap zit ook een voortgang in zuiverheid: leren je leven te ijken aan de hand van de evangeliën en het onderwijs van de apostelen. Deze stap laat ook een andere kant zien. Munten konden immers vuil worden en tekenen van slijtage vertonen. Die realiteit kan ook in het geestelijke leven zichtbaar worden en aanwezig zijn. Er zal altijd afstand blijven tussen je geestelijke leven en je uiteindelijke doel in Gods ogen. ‘Het einddoel van onze roeping,’ schrijft Cassianus, ‘is het koninkrijk van God, maar het werkdoel is zuiverheid van het hart.’ Hiermee doelt hij op het beproeven van het hart (Psalm 139).

Het einddoel van onze roeping is het koninkrijk van God, maar het werkdoel is zuiverheid van het hart.

Containerbegrip

Het woord ‘spiritualiteit’ is een containerbegrip, een leeg vat. Je kunt het met van alles opvullen. Het proces van onderscheidingen kan je helpen om dichter bij je bestemming te komen. Deze bestemming vind je terug in het verhaal van Genesis 3. Nadat God alles geschapen heeft, zoekt Hij in de koelte van de avond de mens op. Vers 8: ‘Toen de mens en zijn vrouw de HEER God in de koelte van de avondwind door de tuin hoorden wandelen, verborgen zij zich voor Hem tussen de bomen.’ De mens is geschapen om in een persoonlijke relatie met God te leven. Onder leiding van de Geest mogen we daarvan nu al iets ervaren langs de weg van christelijke spiritualiteit. Deze beantwoordt aan het verlangen van Paulus in 1 Korintiërs 13:10–12: ‘Wanneer het volmaakte komt, zal wat beperkt is, verdwijnen. Toen ik nog een kind was, sprak ik als een kind, dacht ik als een kind, redeneerde ik als een kind. Nu ik volwassen ben, heb ik al het kinderlijke achter me gelaten. Nu zien we nog maar een afspiegeling, een raadselachtig beeld, maar straks staan we oog in oog. Nu is mijn kennen nog beperkt, maar straks zal ik volledig kennen, zoals ik zelf gekend ben.’