Hoe breng je bijbelteksten dichterbij?
Matthijs de Jong | 2014-10-04
De Bijbel in Gewone Taal is een volwaardige vertaling uit de Hebreeuwse en Griekse bronteksten. Vertalers van het Nederlands Bijbelgenootschap hebben er ruim zeven jaar aan gewerkt. Alle elementen uit de brontekst zijn in de
vertaling verwerkt, maar vaak op een andere manier dan in andere vertalingen. Vertaler Matthijs de Jong beschrijft de verschillen aan de hand van diverse voorbeelden.- Jaargang 58
- nummer 18
Het doel van de Bijbel in Gewone Taal (BGT) is een bijbel te bieden die leesbaar en begrijpelijk is voor zo veel mogelijk mensen. Om dat te bereiken was een eigen vertaalaanpak nodig. De duidelijkheid die de BGT biedt, begint met gewone woorden en heldere zinnen. Maar het gaat veel verder. Het verband tussen de zinnen moet duidelijk zijn. De tekst moet een heldere samenhang hebben. En vooral: de lezer moet kunnen begrijpen wat de tekst wil overbrengen.
Het eindresultaat klinkt opvallend anders en is voor iedereen begrijpelijk. In het volgende voorbeeld van Matteüs 6:7 is dat meteen te zien.
De Nieuwe Bijbelvertaling
Bij het bidden moeten jullie niet eindeloos voortprevelen zoals de heidenen, die denken dat ze door hun overvloed aan woorden verhoord zullen worden.
Bij het bidden moeten jullie niet eindeloos voortprevelen zoals de heidenen, die denken dat ze door hun overvloed aan woorden verhoord zullen worden.
Bijbel in Gewone Taal
Als je bidt, moet je niet steeds maar door blijven praten. Dat doen de mensen die andere goden vereren. Ze denken: Hoe meer ik praat, hoe beter mijn god luistert!
Als je bidt, moet je niet steeds maar door blijven praten. Dat doen de mensen die andere goden vereren. Ze denken: Hoe meer ik praat, hoe beter mijn god luistert!
Wat direct opvalt: de ene lange zin in de NBV wordt in de BGT weergegeven met drie korte zinnen. Bovendien gebruikt deze vertaling gewone, bekende woorden. Traditionele termen worden waar mogelijk vermeden, zoals hier het woord 'heidenen'. Het Griekse woord daarvoor ('ethnikoi') kan evengoed worden weergegeven met 'mensen die andere goden vereren'. Dat maakt de tekst direct duidelijker.
'Voortprevelen' is geen woord dat past bij gewone taal. Het is daarom geworden: 'steeds maar door blijven praten'. Maar deze nieuwe formulering heeft een iets andere toon. Het 'eindeloos voortprevelen' heeft een negatieve bijklank (net als de formulering diehier in het Grieks staat). Die negatieve bijklank lijkt onderbelicht te zijn in de BGT, want 'steeds maar door blijven praten' is neutraler van toon. Maar in het vervolg van dit vers wordt dit verschil opgevangen.
De passage 'dat ze (...) verhoord zullen worden' is vervangen door 'hoe beter mijn god luistert'. Het woord 'verhoren' is niet algemeen bekend. En een passieve constructie zoals 'verhoord worden' is moeilijker dan een actieve.
Verhoord worden door wie? Dat blijft ongenoemd in de NBV (net als in de brontekst). De ingewijde lezer weet het antwoord: door de god tot wie gebeden wordt. Dát wordt in de BGT expliciet gezegd. Die verduidelijking biedt lezers meer grip op de tekst. De indirecte overweging ('die denken dat') is in de directe rede gezet ('Ze denken:'). Dat maakt de structuur eenvoudig en de tekst levendig. En deze weergave levert een bijeffect op: degene die zo denkt, wordt een beetje 'weggezet', een beetje bespot. En dat lijkt precies op de negatieve toon van het 'eindeloos voortprevelen'. Zo komt die negatieve toon toch terug in de BGT.
Dit voorbeeld laat zien dat vertalen vaak een soort puzzelen is, zoeken naar de juiste woorden. Bij het werk aan de BGT is altijd gezocht naar een formulering die de brontekst recht doet én die een begrijpelijke tekst oplevert.
Rivieren
Ons taalgebruik bevat altijd impliciete elementen: ongenoemde schakeltjes die de hoorder of lezer zelf moet aanvullen. Voor een goede verstaander is dat geen probleem, die vult zulke schakeltjes aan, zelfs zonder erover na te denken. Stel dat iemand vraagt 'Heb je al geluncht?', dan vult iedereen automatisch aan: 'vandaag'. Dat is in de vraag inbegrepen.
Maar bij teksten uit een andere tijd en cultuur is dat vaak een stuk lastiger. Voor lezers van nu kunnen zulke ongenoemde schakeltjes in de bijbelse teksten een probleem vormen. Het blijft dan onduidelijk wat de tekst eigenlijk wil zeggen. De BGT wil voor duidelijkheid zorgen. Als zulke impliciete informatie belangrijk is om de tekst te kunnen begrijpen, kiest de BGT voor verduidelijking.
In veel gevallen gaat het om een verduidelijking van een eenvoudig, klein- schalig type. Een paar voorbeelden:
| Brontekst | Bijbel in Gewone Taal |
|
Eufraat Benjamin Dan Edom |
de rivier de Eufraat het gebied Benjamin de stam Dan het land Edom |
Bij het werk aan de BGT is altijd
gezocht naar een formulering die de brontekst recht doet én die een begrijpelijke tekst oplevert
In de BGT worden namen van onder meer plaatsen, landen, gebieden en rivieren op deze manier verduidelijkt voor de lezer. Zulke kleine ingrepen helpen om de teksten toegankelijk te maken.
Houvast
Over wie of wat de tekst gaat, wordt in de BGT vaak ook verduidelijkt. Als de brontekst spreekt over 'hij' of 'zij', wordt dat in de meeste vertalingen automatisch nagevolgd. De BGT kiest voor een andere aanpak. Die stelt al- tijd de vraag: is het voor de lezer duidelijk over wie of wat de tekst gaat? Zo niet, dan wordt dat ingevuld met een naam of een begrip. Een voor- beeld is Matteüs 5:1:
De Nieuwe Bijbelvertaling
Toen hij de mensenmassa zag, ging hij de berg op. Daar ging hij zitten met zijn leerlingen om zich heen.
Toen hij de mensenmassa zag, ging hij de berg op. Daar ging hij zitten met zijn leerlingen om zich heen.
Bijbel in Gewone Taal
Toen Jezus al die mensen zag, ging hij een berg op. Daar ging hij zitten. Zijn leerlingen kwamen bij hem.
Toen Jezus al die mensen zag, ging hij een berg op. Daar ging hij zitten. Zijn leerlingen kwamen bij hem.
Zulke verduidelijkingen veranderen niets aan de betekenis van de tekst, terwijl ze de lezer houvast bieden. De BGT is de eerste vertaling in het Nederlands die deze verduidelijking op een consequente manier biedt.
Efeziërs 3:14-19
in de Bijbel in Gewone Taal:
14 Ik kniel en bid tot God, de Vader. 15 God heerst over alle engelen in de hemel en over alle volken op aarde. 16 Gods macht is groot. Daarom bid ik dat God jullie diep van binnen kracht wil geven door zijn Geest. 17 Ik bid dat hij jullie geloof zo groot maakt dat Christus altijd in jullie aanwezig is. En ik bid dat God door de liefde van Christus de kerk sterk wil maken en wil laten groeien. 18 Ik bid dat hij jullie en alle andere christenen wil leren hoe groot en diep die liefde is. 19 Dan zullen jullie begrijpen dat die liefde groter is dan een mens zich kan voorstellen. Ja, ik bid dat God zelf volledig in jullie aanwezig wil zijn.
in de Bijbel in Gewone Taal:
14 Ik kniel en bid tot God, de Vader. 15 God heerst over alle engelen in de hemel en over alle volken op aarde. 16 Gods macht is groot. Daarom bid ik dat God jullie diep van binnen kracht wil geven door zijn Geest. 17 Ik bid dat hij jullie geloof zo groot maakt dat Christus altijd in jullie aanwezig is. En ik bid dat God door de liefde van Christus de kerk sterk wil maken en wil laten groeien. 18 Ik bid dat hij jullie en alle andere christenen wil leren hoe groot en diep die liefde is. 19 Dan zullen jullie begrijpen dat die liefde groter is dan een mens zich kan voorstellen. Ja, ik bid dat God zelf volledig in jullie aanwezig wil zijn.
Half woord
In sommige gevallen gaat de verduidelijking van de BGT een stap verder. Het gaat dan om het expliciet maken van informatie die in de tekst besloten ligt, en die voor het juiste begrip van de tekst noodzakelijk is. We geven twee voorbeelden. Het eerste voorbeeld komt uit de brief van Paulus aan de christenen in Galatië (Galaten 2:3).
De Nieuwe Bijbelvertaling
Maar zelfs Titus, die mij vergezelde, werd niet gedwongen zich te laten besnijden, hoewel hij toch een Griek is.
Maar zelfs Titus, die mij vergezelde, werd niet gedwongen zich te laten besnijden, hoewel hij toch een Griek is.
Bijbel in Gewone Taal
Titus is een Griek. Hij was dus niet besneden toen hij met mij bij de leiders van de kerk kwam. Toch hebben zij hem niet gedwongen om zich te laten besnijden.
Titus is een Griek. Hij was dus niet besneden toen hij met mij bij de leiders van de kerk kwam. Toch hebben zij hem niet gedwongen om zich te laten besnijden.
De NBV biedt een goede vertaling van de Griekse tekst. Net als in de brontekst blijven hier twee dingen ongenoemd:
1. Het feit dat Titus niet besneden was. Dit volgt natuurlijk logischerwijs uit de woorden: 'hij werd niet gedwongen zich te laten besnijden' en het wordt geïmpliceerd in de term 'hellên' (Griek).
2. Wie de mensen waren die Titus niet dwongen om zich te laten besnijden. Dit vers verwijst indirect naar de situatie in eerdere verzen.
De BGT maakt deze informatie expliciet, omdat die van belang is voor een goed begrip van de tekst. Titus was niet besneden op het moment dat hij in gezelschap van Paulus bij de leiders van de kerk in Jeruzalem kwam. En zij hebben hem toen niet gedwongen zich te laten besnijden.
De christenen in Galatië, aan wie Paulus schreef, wisten waar het over ging. Zij hadden aan een half woord genoeg, net als wij in ónze dagelijkse communicatie. Maar veel lezers van nu hebben baat bij meer duidelijkheid. Zo wordt de lezer van nu deelgenoot van de communicatie van toen.
Kolossenzen 3:12-13
in de Bijbel in Gewone Taal:
12 God houdt van jullie. Hij heeft jullie uitgekozen, en jullie horen nu bij hem. Daarom moeten jullie goede dingen doen: Je moet van harte meeleven met anderen. Je moet vriendelijk voor elkaar zijn, en geduldig. Denk niet aan jezelf, 13 maar accepteer elkaar, en vergeef elkaars fouten. Want Christus heeft ook jullie je fouten vergeven.
in de Bijbel in Gewone Taal:
12 God houdt van jullie. Hij heeft jullie uitgekozen, en jullie horen nu bij hem. Daarom moeten jullie goede dingen doen: Je moet van harte meeleven met anderen. Je moet vriendelijk voor elkaar zijn, en geduldig. Denk niet aan jezelf, 13 maar accepteer elkaar, en vergeef elkaars fouten. Want Christus heeft ook jullie je fouten vergeven.
Het Onzevader in gewone taal,
ontleend aan Matteüs 6:9-13:
Onze Vader in de hemel,
laat iedereen u eren.
Laat uw nieuwe wereld komen.
Laat op aarde uw wil gedaan worden,
net zoals dat in de hemel gebeurt.
Geef ons vandaag het eten dat we nodig hebben.
En vergeef ons wat we fout gedaan hebben,
want wij hebben ook andere mensen hun fouten vergeven.
Help ons om nooit tegen u te kiezen.
En bescherm ons tegen de macht van het kwaad.
Want u bent koning,
u regeert met grote macht,
voor altijd. Amen.
Onze Vader in de hemel,
laat iedereen u eren.
Laat uw nieuwe wereld komen.
Laat op aarde uw wil gedaan worden,
net zoals dat in de hemel gebeurt.
Geef ons vandaag het eten dat we nodig hebben.
En vergeef ons wat we fout gedaan hebben,
want wij hebben ook andere mensen hun fouten vergeven.
Help ons om nooit tegen u te kiezen.
En bescherm ons tegen de macht van het kwaad.
Want u bent koning,
u regeert met grote macht,
voor altijd. Amen.
De Nieuwe Bijbelvertaling
Toen zei hij tegen de man die ook als losser kon optreden: 'Het stuk land van onze broeder Elimelech wordt door Noömi, die teruggekeerd is uit Moab, verkocht.'
Toen zei hij tegen de man die ook als losser kon optreden: 'Het stuk land van onze broeder Elimelech wordt door Noömi, die teruggekeerd is uit Moab, verkocht.'
Bijbel in Gewone Taal
Toen zei Boaz tegen de man die voor Noömi en Ruth moest zorgen: 'Je weet dat Noömi uit Moab teruggekomen is zonder haar man Elimelech. Elimelech was familie van jou en van mij. Nu wil Noömi het land van Elimelech verkopen. Maar het moet in de familie blijven.
Toen zei Boaz tegen de man die voor Noömi en Ruth moest zorgen: 'Je weet dat Noömi uit Moab teruggekomen is zonder haar man Elimelech. Elimelech was familie van jou en van mij. Nu wil Noömi het land van Elimelech verkopen. Maar het moet in de familie blijven.
Lezers van nu zijn vaak niet vertrouwd met het begrip 'losser' uit de tijd van de Bijbel. Een vertaling is niet de plaats om dit gebruik uit te leggen. Toch kan de BGT de lezer helpen bij het juiste tekstbegrip. Hoe is dat gedaan?
1. De term 'losser' wordt weergegeven als 'de man die voor Noömi en Ruth moest zorgen'. Dit verwijst naar Ruth 4:1 en daarvandaan verwijst het terug naar Ruth 3:12-13, waar Boaz over deze man spreekt tegen Ruth.
2. De informatie is in een makkelijker en duidelijker volgorde gezet. En de situatie is verduidelijkt.
3. Voor de eerste lezers sprak het belang van de woorden 'onze broeder Elimelech' voor zich, maar de lezer van nu kan daar snel overheen lezen. De BGT gebruikt een zelfstandige zin om de lezer te wijzen op het belang van deze informatie: 'Elimelech was familie van jou en van mij.'
4. Het probleem is expliciet gemaakt: het land van Elimelech moet in de familie blijven.
Deze bespreking laat goed zien wat de BGT doet. Niet alleen wordt het begrip 'losser' duidelijker vertaald, maar ook krijgt de lezer goed zicht op de kwestie die speelt in de tekst.
Winst
Het was niet eenvoudig om de Bijbel te vertalen in gewone taal. Er waren veel lastige kwesties op te lossen. De vertaling van de Griekse woorden 'basileia tou theou' bijvoorbeeld. Dit begrip komt in het Nieuwe Testament vaak voor en wordt vrijwel altijd vertaald als 'het Koninkrijk van God'. Het woord 'Koninkrijk' is niet bijzonder moeilijk. Dus waarom zou je de lezer dit vertrouwde begrip ontnemen? Toch zit er meer aan vast. Het woord heeft hier niet de gebruikelijke betekenis. Het gaat niet om een geografisch-politieke eenheid. Bovendien is het maar de vraag of 'Koninkrijk van God' het begrip 'basileia tou theou' wel helemaal goed overbrengt. Het Griekse begrip hoort bij de denkwereld van de eerste eeuw van onze jaartelling. Het duidt op de allesomvattende heerschappij van God, die op het punt staat om door te breken. Het gaat om iets wat een einde maakt aan de bestaande situatie, de komst van een nieuwe tijd. Om dat goed op de lezer over te brengen, is er gekozen voor 'Gods nieuwe wereld'. Daarmee
De BGT maakt de
lezer van nu
deelgenoot van de
communicatie
van toen
wordt de kern van het bijbelse begrip heel duidelijk overgebracht. Dat past bij de doelstelling van de BGT: de tekst dichter bij de lezer brengen. De BGT is de Bijbel in nieuwe woorden, in nieuwe taal. Geen oude vertrouwde begrippen en formuleringen, geen tale Kanaäns. Maar de winst is groot: deze vertaling biedt alle lezers van de Bijbel een nieuwe en directe toegang tot de tekst. Door de gewone, bekende taal komt de tekst dichtbij. Dat kan voor iedereen een bijzondere ervaring opleveren.
Dr. Matthijs de Jong is als nieuw- testamenticus werkzaam bij het Nederlands Bijbelgenootschap en is één van de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal.
Meer lezen
• Op de website bijbelingewonetaal.nl is veel toelichting op de vertaling te vinden.
• Het vertaaltijdschrift Met Andere Woorden heeft een themanummer rond de Bijbel in Gewone Taal gemaakt (september 2014), te bestellen via www.bijbelgenootschap.nl.
• Het boek Hoe vertaal je de Bijbel in Gewone Taal?, geschreven door Matthijs de Jong, biedt een uitgebreide bespreking van de werkwijze van de Bijbel in Gewone Taal.